نقش «اعتباری» دانستن حقوق خصوصی در حل چالش‌های آن

نوع مقاله : علمی

نویسنده

استادیار، گروه حقوق، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه گیلان. گیلان، ایران.

چکیده

این گزاره که «حقوق عالم اعتبار است» از بنیادی‌ترین مطالب در فهم و حل موضوعات حقوقی به شمار می‌آید. با وجود استعمال بالای این گزاره در ادبیات حقوقی، غالباً به ابعاد و آثار آن بی‌توجهی می‌شود. نوشتار حاضر با ابتنا بر روش توصیفی - تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که اعتباری بودن حقوق خصوصی چه آثاری دارد و چگونه می‌تواند در حل برخی از چالش‌های پیش‌رو کمک کند؟ امور اعتباری نظیر آنچه در حقوق خصوصی با آن مواجهیم، فرض‌هایی است که برای حل نیازهایی که در نتیجۀ حیات اجتماعی ظهور می‌کند، ساخته و اعتبار می‌شوند. مالکیت، زوجیت، ضمان قهری، وکالت، ولایت و غیره جملگی از این موارد است. امور اعتباری تابع خواست مُعتَبِر است، به ‌بیان دیگر، شکل‌گیری، دوام و بقای آن وابسته به آن است. این امور، لغوپذیرند و حسب جوامع و انظار دستخوش تغییر می‌شوند. بر همین اساس، اگر نیازهای منشأ تشکیل اعتبار دستخوش تغییر گردد و مصلحت دیگری ایجاد شود، امور اعتباری قابلیت تغییر را دارند. فرضیۀ نگارنده این است که چالش‌های زیادی به واسطۀ نادیده‌گرفتن خصایص امور اعتباری دامن‌گیر حقوق خصوصی شده است. این مهم دلایل متعددی دارد، از آن جمله می‌توان به تسری بی‌موردِ برخی از قواعد امور حقیقی به امور اعتباری، نادیده‌انگاشتن خصیصۀ لغوپذیری امور اعتباری و همچنین عدم توجه به نقش بنائات عقلایی به‌عنوان مُعتَبِر در این حوزه اشاره داشت. تحقیق نشان می‌دهد این رویکرد توان حل مبنایی بسیاری از چالش‌هایی که در حقوق خصوصی با آن مواجهیم را دارد، بدون این‌که در تنافی با حقوق اسلامی باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Role of Considering Private Law as “Constructive” in Solving Its Challenges

نویسنده [English]

  • Reza Daryaei
Assistant Professor, Department of Law, Faculty of Literature and Humanities, University of Guilan, Guilan, Iran.
چکیده [English]

The notion that law is a realm of constructive case is considered one of the most fundamental aspects in understanding and addressing legal issues. Despite the high use of this proposition in the legal literature, its dimensions and effects are often ignored. The present article, employing a descriptive and analytical method, seeks to answer the question: What are the effects of the constructive nature of private law, and how can it help address some of the challenges ahead? Constructive and conventional matters, such as those encountered in private law, are assumptions that are constructed and validated to address the needs arising from social life. Ownership, marriage, tortious liability, agency, legal guardianship, etc. are all among these matters. Constructive matters are subject to the will of the “muʿtabir” (someone who grants validity and creates); in other words, their formation, persistence, and survival depend on it. These matters are revocable and change according to societies and perspectives. Accordingly, if the needs that give rise to the formation of validity change and a new interest arises, constructive matters are subject to change. The author’s hypothesis is that many challenges have arisen in private law due to the neglect of the characteristics of constructive matters. This important issue has several reasons; among them are the inappropriate application of certain rules of real matters to constructive matters, disregarding the revocability characteristic of constructive matters, and failing to acknowledge the role of logical and consistent usages as “muʿtabir” (someone who grants validity and creates) in this domain. Research indicates that this approach has the potential to fundamentally resolve many challenges we face in private law without conflicting with Islamic law.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Constructive affairs
  • Real affairs
  • Logical and consistent usages
  • Private law
  • Muʿtabir” (someone who grants validity and creates)
  1. آشتیانی، محمدحسن. (1403ق). بحر الفوائد فی شرح الفرائد. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی.
  2. الشریف، محمدمهدی. (1393ش). تعهد یا تملیک: تأملی بر تأثیر حقوق فرانسه در تحلیل ماهیت اجاره در حقوق ایران. فصلنامۀ پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 1(2)، 29-58. https://doi. org/10. 22091/csiw. 2015. 563
  3. الشریف، محمدمهدی. (1397ش). منطق حقوق. تهران: شرکت سهامی انتشار.
  4. اصغری، سید محمد. (1384ش). بناء عقلا. فصلنامه حقوق، 70(845)، 1-42.
  5. اصفهانی، محمدحسین. (1374ش). نهایة الدرایه فی شرح الکفایه. قم: دفتر انتشارات سیدالشهداء.
  6. اصفهانی، محمدحسین. (1409ق). الإجاره. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  7. اصفهانی، محمدحسین. (1419ق). حاشیة کتاب المکاسب. قم: دار المصطفى(ص).
  8. امامی، سید حسن. (1368ش). حقوق مدنی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
  9. امیری قائم‌مقامی، عبدالحمید. (1385ش). حقوق تعهدات. تهران: میزان.
  10. امینی، منصور. (1388ش). نقش ثبت سند در بیع مال غیرمنقول در حقوق فرانسه و بررسی قابلیت پذیرش آن در حقوق ایران. تحقیقات حقوقی، 12(49)، 211-238.
  11. امینی، منصور؛ دریائی، رضا. (1398ش). تحلیل اقتصادی خسارت صرفاً اقتصادی. تحقیقات حقوقی، 22(86)، 169-192. https://doi.org/10.29252/lawresearch.22.86.169
  12. بابائی، ایرج. (1394ش). حقوق مسئولیت مدنی و الزامات خارج از قرارداد. تهران: میزان
  13. بابائی، ایرج. (1402ش). مسئولیت مدنی؛ منطق واحد یا متکثر. پژوهش حقوق خصوصی، 12(44)، 97-130. https://doi.org/10.22054/jplr.2023.50777.2372
  14. بادینی، حسن. (1390ش). بررسی تطبیقی قابلیت جبرانِ «ضرر اقتصادی» در مسؤولیت مدنی. مطالعات حقوق خصوصی، 41(1)، 59-78. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25885618.1390.41.1.4.2
  15. پارسانیا، حمید؛ دانایی‌فرد، حسن؛ حسینی، سید ابوالحسن. (1393ش). دلالت‌های نظریۀ اعتباریات برای تحول در علوم انسانی. اسلام و مطالعات اجتماعی، 2(5)، 23-48.
  16. جعفری‌تبار، حسن. (1383ش). مبانی فلسفی تفسیر حقوقی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
  17. جعفری خسروآبادی، نصرالله. (1396ش). جایگاه ستون فقرات نظام حقوقی رومی ژرمنی در تحلیل فقهی و حقوقی تقسیم‌بندی حقوق عینی و دینی. پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، 4(4)، 1-24. https://doi.org/10.22091/csiw.2018.1466.1110
  18. حائری، سید کاظم. (1431ق). فقه العقود. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
  19. حکمت‌نیا، محمود. (1386ش). مسئولیت مدنی در فقه امامیه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  20. حکیم، محمدتقی. (1979م). الأصول العامة للفقه المقارن. نجف: مؤسسة آل البیت(ع).
  21. خدابخشی، عبدالله. (1389ش). تحلیلی دیگر از مادۀ 22 قانون ثبت ‌اسناد و املاک. مجله حقوقی، 74(71)، 9-39. https://doi.org/10.22106/jlj.2010.11163
  22. خراسانی، محمدکاظم. (1431ق). کفایة الأصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
  23. خمینی، سید روح‌الله. (1372ش). أنوار الهدایه. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
  24. خمینی، سید روح‌الله. (1410ق). رسائل. قم: اسماعیلیان.
  25. خمینی، سید روح‌الله. (1421ق). کتاب البیع. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
  26. دریائی، رضا؛ کربلائی آقازاده، مصطفی. (1399ش). تأملی بر رابطۀ قانون مسئولیت مدنی با موجبات ضمان قهری در حقوق ایران. مطالعات حقوقی شیراز، 12(3)، 93-125. https://doi.org/10.22099/jls.2020.32934.3353
  27. سیستانی، سید علی. (1414ق). الرافد فی علم الأصول. قم: مکتب آیت‌الله العظمی السید السیستانی.
  28. شاکری، بلال. (1396ش). حقیقت حکم شرعی در اصول فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  29. شهیدی، مهدی. (1378ش). مجموعه مقالات حقوقی. تهران: نشر حقوقدان.
  30. شهیدی، مهدی. (1382ش) (الف). تشکیل قراردادها و تعهدات. تهران: مجد.
  31. شهیدی، مهدی. (1382ش) (ب). حقوق مدنی 6. تهران: مجد.
  32. شهیدی، مهدی. (1383ش). اصول قراردادها و تعهدات. تهران: مجد.
  33. صدر، سید محمدباقر. (1394ش). گفتارهای بنیادین (شش درس گفتار)، (ترجمۀ سید ابوالقاسم حسینی ژرفا). قم: دار الصدر.
  34. صادقی نشاط، امیر. (1396). حقوق؛ واقعیت یا اعتبار (ماهیت حقوق). مطالعات حقوق خصوصی، 47 (1)، 37-48.
  35. صدر، سید محمدباقر. (1412ق). دروس فی علم الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  36. صرامی، سیف‌الله. (1385ش). جایگاه ادراکات اعتباری در علم اصول فقه نزد علامه طباطبایی. پژوهش و حوزه، ش27-28، 236-287.
  37. طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم. (1370ش). حاشیة المکاسب. قم: اسماعیلیان.
  38. طباطبایی، سید محمدحسین. (1390ش). المیزان فی التفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی.
  39. طباطبایی، سید محمدحسین. (1393ش). اصول فلسفه و روش رئالیسم. قم: صدرا.
  40. طباطبایی، سید محمدحسین. (بی‌تا). حاشیة کفایة الأصول. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
  41. طوسی، محمد بن حسن. (1363ش). الاستبصار. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
  42. عراقی، ضیاءالدین. (1417ق). نهایة الأفکار. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  43. علیدوست، ابوالقاسم. (1390). فقه و مصلحت. تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  44. فاضل لنکرانی، محمدجواد. (1394). شرایط عوضین. جلسه‌های 13 و 14، https://fazellankarani. com/persian/lessons/8722
  45. فروغی، روح‌الله. (1399ش). احکام اعتباریات از دیدگاه محقق اصفهانی. پژوهش‌های اصولی، 6(25)، 33-46.
  46. فیض، علیرضا. (1382ش). ویژگی‌های اجتهاد و فقه پویا. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  47. فیض، علیرضا. (1387ش). عرف و اجتهاد. تهران: مجد.
  48. کاتوزیان، ناصر. (1385). الزام­های خارج از قرارداد. ج1، تهران: دانشگاه تهران.
  49. کاتوزیان، ناصر. (1378ش). حقوق مدنی (دورۀ عقود معین). تهران: شرکت سهامی انتشار.
  50. کاتوزیان، ناصر. (1390ش). فلسفۀ حقوق. تهران: شرکت سهامی انتشار.
  51. کاتوزیان، ناصر. (1391ش). مقایسۀ منابع و روش‌های فقه و حقوق، (به کوشش سیف‌الله صرامی). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  52. کلانتری، ابوالقاسم. (1404ق). مطارح الأنظار. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  53. لاریجانی، صادق. (1384ش). استدلال در اعتباریات. پژوهش‌های فلسفی و کلامی، 6(24)، 4-30. https://doi.org/10.22091/pfk.2005.319
  54. محقق داماد، سید مصطفی و دیگران. (1379ش). حقوق قراردادها در فقه امامیه. تهران: سمت.
  55. محقق داماد، سید مصطفی و دیگران. (1389ش). حقوق قراردادها در فقه امامیه. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  56. مظفر، محمدرضا. (1430ق). أصول الفقه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  57. مکارم شیرازی، ناصر. (1428ق). أنوار الأصول. قم: مدرسة الإمام علی بن ابی طالب(ع).
  58. مهرپور، حسین. (1378). بررسی تفاوت دیۀ زن و مرد در قانون مجازات اسلامی و مبانی فقهی آن. پژوهشنامۀ متین، 1 (2)، 35-64.
  59. نائینی، محمدحسین. (1406ق). فوائد الأصول. ج3 و 4، قم: مؤسسۀ انتشارات اسلامی.
  60. نائینی، محمدحسین. (1413ق). المکاسب والبیع. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  61. نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  62. نعمت‌الهی، اسماعیل. (1389ش). تحلیل فقهی حق عینی و دینی و مفاهیم مرتبط. مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 2(3)، 109-132. https://doi.org/10.22075/feqh.2017.1871
  63. نعمت‌الهی، اسماعیل. (1398ش). اصل جبرانی بودن خسارت و کارکردهای آن در کامن‌لا و حقوق ایران. پژوهش‌های حقوق تطبیقی، 23(4)، 175-202. http://dorl.net/dor/20.1001.1.22516751.1398.23.4.3.0
  64. نورمفیدی، سید مجتبی. (1394ش). حکم. قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع).
  65. واعظی، احمد. (1399ش). زبان فقه و حقوق. قم: بوستان کتاب.
  66. وحدتی شبیری، سید حسن. (1388ش). مبنای مسئولیت مدنی یا ضمان ناشی از تخلف از اجرای تعهد. فقه و اصول، 41(82)، 169-204. https://doi.org/10.22067/fiqh.v0i0.3152