تحلیل فقهی حقوقی جایگاه بیماری پاندمیک کرونا در حقوق قراردادها، با نگاهی انتقادی به رویۀ‌ قضایی

نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دکتری حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 استاد، گروه حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

3 دانشیار، گروه حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

4 استادیار، گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

شیوع بیماری پاندمیک کرونا بر اجرای برخی تعهدات قراردادی تأثیرگذار بود و ازاین‌رو به چالشی جدید برای کنشگران حقوقی، به‌خصوص قضات در حل اختلافاتِ به‌وجودآمده، تبدیل گردید. در این راستا باید به این سؤال اساسی پاسخ گفت که اولاً آیا بیماری پاندمیک می‌تواند به‌عنوان یکی از اسباب خارجی مؤثر بر قراردادها محسوب گردد یا خیر؟ ثانیاً نحوه و میزان تأثیر آن بر اجرای تعهدات قراردادی و نیز وضعیت قراردادهای متأثر از شیوع بیماری چگونه است؟ جستار حاضر برای پاسخ به سؤالات یادشده از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی استفاده نموده است و ضمن بررسی رویۀ قضایی در ‌خصوص سؤالات یادشده سعی نموده است با استقرا در مصادیق جزئیِ مطرح‌ در کتب فقهی، در ‌خصوص تأثیر عوامل خارجی بر اجرای عقود و طبقه‌بندی آن، نظریه‌ای عمومی ارائه نماید که نه‌تنها در تشخیص ماهیت حقوقی بیماری کرونا و تأثیر آن بر قراردادها راهگشا باشد، بلکه در رویدادهای نوپدید دیگر نیز کارایی داشته باشد. نتایج پژوهش حاکی است که رویدادهایی مانند بیماری کرونا می‌تواند به‌عنوان سبب خارجی شناسایی شود. نحوۀ تأثیرگذاری بیماری‌های یادشده نیز بر اساس این‌که به «منتفی شدن موضوع قرارداد» یا «عدم امکان استیفای مطلوب از موضوع قرارداد» بینجامد، متفاوت است و بر حسب مورد می‌تواند به وضعیت‌هایی از قبیل انفساخ، قابلیت فسخ و... بینجامد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Jurisprudential and Legal Analysis of the Status of the COVID-19 Pandemic in Contract Law: A Critical Review of Judicial Precedent

نویسندگان [English]

  • Seyyed Hossein Tahami 1
  • Sayyed Mohammad Mahdi Qabuli Dorafshan 2
  • محسنی Mohseni 3
  • Azam Ansari 4
1 PhD. in Private Law, Faculty of Law and Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
2 Professor, Department of Private Law, Faculty of Law and Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
3 Associate Professor, Department of Private Law, Faculty of Law and Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
4 Assistant Professor, Department of Private Law, Faculty of Law and Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

The outbreak of the COVID-19 pandemic affected the performance of certain contractual obligations, thereby presenting a new challenge for legal practitioners, particularly judges, in resolving the resulting disputes. In this regard, it is essential to address the fundamental question of whether a pandemic can be considered an external factor (causes) affecting contracts. And secondly, how and to what extent does it affect the performance of contractual obligations, as well as the status of contracts impacted by the outbreak? The present study employs a descriptive-analytical research method to address the aforementioned questions. It seeks to provide a general theory by examining judicial precedents concerning these questions and by inductively analyzing specific instances mentioned in legal texts regarding the impact of external factors on the execution of contracts and their classification. This theory aims to not only elucidate the legal nature of the COVID-19 pandemic and its impact on contracts but also to be applicable to other emerging events. The results of the research indicate that events such as the COVID-19 pandemic can be identified as an external cause. The impact of the aforementioned diseases varies depending on whether they lead to the “nullification of the contract’s subject matter” or the “impossibility of favorable attaining of the contract’s subject matter.” Depending on the case, this may result in situations such as the automatic cancellation of the contract (Arabic: إنْفِساخ, Romanized: ʾinfisākh), the right to revocation, and so forth.

کلیدواژه‌ها [English]

  • External causes
  • Covid-19 disease
  • situational precept of the contract
  • dissolution
  • avoidance
  • Combined Sanctions
  1. آبی فاضل، حسن بن ابی‌طالب یوسفی. (1417ق). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  2. ابن‌ادریس، محمد بن منصور حلی. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  3. اشتهاردی، علی‌پناه. (1417ق). مدارک العروه. تهران: اسوه.
  4. اصفهانی، سید ابوالحسن. (1393ق). وسیلة النجاة. قم: چاپخانۀ مهر.
  5. اصفهانی، محمدحسین. (1409ق). الإجارة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  6. امامی، سید حسن. (1376ش). حقوق مدنی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
  7. امینی، منصور؛ باستانی نامقی، رضا. (1399ش). نظریۀ عمومی تعذر: رهیافتی منسجم از قواعد حقوقی. تحقیقات حقوقی، 23(92)، 171-197. 22034/jlr.2021.220448.1826/ https://www.doi.org
  8. بادینی، حسن؛ صمدی، افروز. (1396ش). تعلیق قرارداد، قاعده‌ای عمومی یا قاعدۀ مختص حقوق کار؛ با مطالعۀ تطبیقی در حقوق فرانسه و انگلیس. پژوهش‌های حقوق تطبیقی، 21(2)، 29-58. http://dorl.net/dor/20.1001.1.22516751.1396.21.2.1.0
  9. ‌بجنوردی، سید حسن. (1419ق). القواعد الفقهیه. قم: نشر الهادی.
  10. بحر‌العلوم، محمد بن محمدتقی. (1403ق). بلغة الفقیه. تهران: منشورات مکتبة الصادق.
  11. بصری بحرانی، زین‌الدین محمدامین. (1413ق). کلمة التقوی. قم: سیدجواد وداعی.
  12. تهامی، سید حسین؛ قبولی درافشان، سید محمدمهدی؛ محسنی، سعید؛ انصاری، اعظم. (1401ش). تحلیل حقوقی و اقتصادی تأثیر بیماری‌های پاندمیک بر اجرای تعهدات قراردادی. دانشنامۀ حقوق اقتصادی، 29(21)، 49-10. https://doi.org/10.22067/economlaw.2022.75835.1162
  13. جزیری، عبدالرحمن؛ غروی، سیدمحمد؛ یاسر مازح. (1419ق). الفقه علی المذاهب الأربعة ومذهب أهل‌البیت(ع). بیروت: دار الثقلین.
  14. جمعی از پژوهشگران. (1417ق). معجم فقه الجواهر، (زیر نظر سید محمود هاشمی‌شاهرودی). بیروت: الغدیر.
  15. جواهری محمدی، حسین. (1399ش). تأثیر شیوع کرونا بر اجرای قرارداد در پرتو آراء قضایی. تهران: پژوهشگاه قوۀ قضائیه.
  16. حاتمی، علی‌اصغر؛ رودیجانی، محمدمجتبی. (1387ش). بررسی تطبیقی قوۀ قاهره. نشریۀ دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه سمنان، 7(23)، 61-78.
  17. حکیم، سید محسن طباطبایی. (1416ق). مستمسک العروة الوثقی. قم: مؤسسة دار التفسیر.
  18. حلی «الف»، حسن بن یوسف (علامه). (1413ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  19. حلی «ب»، حسن بن یوسف (علامه). (1413ق). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  20. حلی، احمد بن محمد اسدی. (1407ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  21. حلی، جعفر بن حسن، (محقق). (1418ق). المختصر النافع فی فقه الإمامیه. قم: مؤسسة المطبوعات الدینیه.
  22. ‌حلی، حسن بن یوسف (علامه). (1420ق). تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیه. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
  23. حلی‌، حسن بن یوسف (علامه). (1421ق). تلخیص المرام فی معرفة الأحکام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  24. حلی، مقداد بن عبداللّه سیوری. (1404ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی.
  25. حلى، جعفر بن حسن، (محقق). (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام. قم: اسماعیلیان.
  26. خبرگزاری جمهوری اسلامی. (1403ش). کرونا در ایران؛ آخرین اخبار و گزارش‌ها. https://www.irna.ir/subject/83681341
  27. خمینی، سید روح‌الله. (بی‌تا). تحریر الوسیله. قم: دار العلم.
  28. خوانساری، سید احمد بن یوسف. (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: اسماعیلیان.
  29. خویی، سید ابوالقاسم. (1410ق). منهاج الصالحین. قم: مدینة العلم.
  30. خویی، سید ابوالقاسم.(بی‌تا). المستند فی شرح العروة الوثقی. بی‌جا: بی‌نا.
  31. روحانى قمّى، سید صادق حسینى. (1412ق). فقه الصادق(ع). قم: دار الکتاب - مدرسۀ امام صادق(ع).
  32. زنگنۀ شهرکی، جعفر؛ حسین‌پور، علی. (1400ش). تأثیر حدوث عذر عام بر عقد مزارعه از منظر فقه و حقوق. جستارهای فقهی و اصولی، 7(22)، 165-194. https://doi.org/10.22034/jrj.2020.55103.1797
  33. سبزواری، سید عبدالاعلی. (1413ق). مهذّب الأحکام. قم: مؤسسة المنار.
  34. سیستانی، سید علی حسینی. (1417ق). منهاج الصالحین. قم: دفتر حضرت آیةالله سیستانی.
  35. سیستانی، سید علی حسینی. (1422ق). المسائل المنتخبة. قم: دفتر حضرت آیةالله سیستانی.
  36. سیفی مازندرانی، علی‌اکبر. (1427ق). دلیل تحریر الوسیلة - المضاربة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
  37. شعبانی، امید. (1389ش). بررسی تعذر اجرای قرارداد در فقه و حقوق ایران. پژوهش‌نامۀ فقه و حقوق اسلامی، 3(6)، 93- 110.
  38. شعبانی، امید، و حاجی‌محمدی، اصغر. (1393ش). مقایسۀ دکترین فراستریشن و نهاد حقوقی فورس‌ماژور. تحقیقات حقوق خصوصی و کیفری، 10(21)، 111-130.
  39. شهیدی، مهدی. (1391ش). آثار قراردادها و تعهدات. تهران: مجد.
  40. صفایی، سیدحسین. (1364ش). قوۀ‌ قاهره یا فورس‌ماژور (بررسی اجمالی در حقوق تطبیقی و حقوق بین‌الملل و قراردادهای بازرگانی بین‌المللی). مجلۀ حقوقی بین‌المللی، 3(3)، 111-154. https://doi.org/10.22066/cilamag.1985.18456
  41. طاهری، حبیب‌الله. (1418ش). حقوق مدنی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  42. طباطبایی ‌قمی، سید تقی. (1423ق). الغایة القصوی فی التعلیق علی العروة الوثقی - کتاب الإجارة. قم: انتشارات محلاتی.
  43. طباطبایی‌ یزدی، سید محمدکاظم. (1409ق). العروة الوثقی. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
  44. طباطبایی‌حائری، سید علی. (1418ق). ریاض المسائل. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  45. طباطبایى یزدى، سید محمدکاظم. (1419ق). العروة الوثقى، (المحشّى). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  46. طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  47. عاملی، زین‌الدین بن علی (شهید ثانی). (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه. قم: کتابفروشی داوری.
  48. عاملی، علی بن حسین، ‌(‌محقق کرکی). (1409ق). رسائل المحقق الکرکی. قم: کتابخانۀ آیةالله مرعشی نجفی و دفتر نشر اسلامی.
  49. عمید زنجانی، عباسعلی. (1393ش). قواعد فقه. تهران: سمت.
  50. غمامی، مجید، و خدادادی، حسین. (1394ش). دشوار شدن اجرای قرارداد و اثر آن. فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، 45(4)، 623-642. https://doi.org/10.22059/jlq.2015.55686
  51. قبولی درافشان، سید محمدمهدی، و محسنی، سعید. (1391ش). نظریۀ عمومی بطلان در قراردادها. تهران: انتشارات جنگل.
  52. قنواتی، جلیل. (1399ش). مطالعۀ تطبیقی تأثیر کروناویروس (کوید-19) بر تعهدات. حقوق اسلامی، 17(64)، 46-1.
  53. کاتوزیان، ناصر. (1394ش). قواعد عمومی قراردادها. تهران: شرکت سهامی انتشار.
  54. کاشف‌الغطاء، احمد. (1423ق). سفینة النجاة ومشکاة الهدی ومصباح السعادات. نجف: مؤسسة کاشف الغطاء.
  55. کاظمی ‌تستری، اسدالله. (بی‌تا). مقابس الأنوار ونفائس الأسرار. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  56. گلپایگانی، سید محمدرضا. (1413ق). هدایة العباد. قم: دار القرآن الکریم.
  57. مامقانی، محمدحسن. (1316ق). غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب. قم: مجمع الذخائر الاسلامیه.
  58. محقق داماد، سید مصطفی. (1406ق). قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  59. مرعشی نجفی، سید شهاب‌الدین. (1416ق). منهاج المؤمنین. قم: کتابخانۀ آیةالله مرعشی نجفی.
  60. مصطفوی، سید محمدکاظم. (1423ق). فقه المعاملات. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  61. نجفی (کاشف‌الغطاء)، حسن بن جعفر. (1422ق). أنوار الفقاهة - کتاب البیع. نجف: مؤسسة کاشف ‌الغطاء.
  62. نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  63. نیازآبادی، مهدی، و انصاری، نرگس. (1399ش). تحلیل وضعیت ناشی از شیوع ویروس کرونا ذیل معاذیر موجه عدم اجرای تعهدات قراردادی. تحقیقات حقوقی، ش23 (ویژه‌نامۀ حقوق و کرونا)، ص459-487. https://doi.org/10.22034/jlr.2020.185064.1636
  64. وحید خراسانی، حسین. (1428ق). منهاج الصالحین. قم: مدرسۀ امام باقر(ع).
  65. .Twigg-Flesner, Christian. (2020). A comparative perspective on commercial contracts and the impact of COVID-19: Change of circumstances, force majeure, or what? In: Katharina. Pistor (Ed.), https://scholarship.law.columbia.edu/books/240