طرفین حواله و لزوم رضایت محال‌علیه؛ تمهید نظریه عمومیِ انتقال دین و طلب در فقه امامیه با مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه حقوق خصوصی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

2 استادیار گروه حقوق خصوصی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

در این مقاله، اطراف عقد حواله و لزوم رضایت محال‌علیه، به منظور استفاده از نتایج بحث برای تمهید نظریه عمومیِ انتقال دین و طلب در فقه امامیه، با مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و فرانسه، مورد بررسی و بازنگری قرار گرفته است. سؤال این است که چه اشخاصی طرف عقد حواله هستند؟ و آیا رضایت محال‌علیه برای انعقاد یا تأثیر عقد حواله ضرورت دارد؟ وانگهی، آیا از این بحث می‌توان نهاد انتقال دین و انتقال طلب به نحو مستقیم را در فقه امامیه و قانون مدنی استخراج نمود و بندهای دوم و سوم ماده 292 ق.م. را بر اساس آن تحلیل کرد؟ با روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی و با مطالعه متون فقهی و دکترین حقوقی به این نتیجه رسیدیم که نظر قوی‌تر در فقه امامیه و حقوق ایران آن است که رضایت محال‌علیه برای وقوع حواله لازم است و او طرف عقد محسوب می‌شود و فوت یا حجر هر یک از محیل یا محتال یا محال‌علیه در فاصلۀ ایجاب تا آخرین قبولی، باعث زوال اعتبار تراضی می‌شود. افزون بر آن، از مقررات حواله و مباحثی که ذیل آن در متون فقهی و قانون مدنی مطرح شده، می‌توان اعتبار انتقال دین و طلب به صورت مستقیم را در فقه امامیه و حقوق ایران پذیرفت. بنابراین، بر خلاف آنچه در حقوق روم و حقوق قدیم فرانسه معمول بود، «طلب» مانند اموال مادی، حتی بدون رضایت بدهکار نیز قابل انتقال به دیگری است. همچنین بر خلاف حقوق روم و حقوق قدیم و جدید فرانسه (تا قبل از اصلاحات 2016 و 2018)، «دین» از شخصیت متعهد جداست و با عینیت بخشیدن به این موجود اعتباری، مدیون می‌تواند با رضای طلبکار، دین را به ثالثی منتقل سازد؛ امری که از دیرباز در فقه امامیه پذیرفته شده و قانون‌گذار فرانسه نیز پس از قرن‌ها مخالفت و تردید، بالاخره در سال 2016 آن را به رسمیت شناخت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Parties of a Bill of Exchange and the Necessity of Drawee (Assignee)’s Consent; Preparation of the General Theory of Cession of Debt and Novation of Debt in Shīʿa Jurisprudence by a Comparative Study in Iranian and French Law

نویسندگان [English]

  • Seyyed Hossein Safaii 1
  • Mohammad Hadi Javaherkalam 2
1 Professor in the Department of Private Law at University of Tehran
2 Assistant professor, Department of Private Law, Allameh Tabataba'i University
چکیده [English]

Acomparative study in Iranian and French law has been investigated and reviewed in this article around the contract of assignment and the necessity of drawee (Arabic: مُحال ‌عَلَیه, assignee)’s consent in order to use the results of the discussion to prepare the general theory of cession of debt and seeking in Shīʿa jurisprudence. The question is, who are the parties to the contract of a bill of exchange and whether it is necessary to obtain the consent of the drawee for the conclusion or effect of the contract of the bill of exchange? Moreover, is it possible to deduce the institution of transfer of religion and cession of debt and novation of debt in a direct manner from this discussion in Shīʿa jurisprudence and civil law and is it possible to analyze the second and third paragraphs of Article 292 Civil Code based on it? We came to the conclusion by a descriptive-analytical research method and by studying jurisprudence texts and legal doctrine that the stronger opinion in Shīʿa jurisprudence and Iranian law is that the consent of drawee (assignee) is necessary for the occurrence of the bill of exchange and he/she is considered as a party to the contract and the death or incapacity (Arabic: حَجْر) of each of drawer (Arabic: مُحیل, assignor) or creditor (Arabic: مُحْتال, beneficiary of a draft) or drawee (Arabic: مُحال ‌عَلَیه, assignee) between offer (Arabic: إیجاب) and the last acceptance (Arabic: قَبول) causes the extinction of the validity of the agreement (Arabic: تَراضی, mutual consent). In addition, among the rules of bill of exchange and issues which are discussed in jurisprudential texts and civil law can accept the validity of cession of debt and novation directly in Shīʿa jurisprudence and Iranian law. Thus, contrary to what was common in Roman law and old French law, the “active deb” (claim), like tangible assets can be transferred to another even without the consent of the debtor. Also, unlike Roman Law and Old and New French Law (before the 2016 and 2018 reforms), “debt” is separate from obligor and the debtor can transfer the debt to a third party with creditor’s consent by materializing this constructive being which has long been accepted in Shīʿa jurisprudence and finally recognized it after centuries of disagreement and doubt in 2016.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bill of exchange
  • Cession of debt
  • Novation of debt
  • Substitution of an obligation (novation)
  • Drawee (assignee)’s consent
  • Parties to contract

مراجع

  1. آل کاشف‌الغطاء، محمدحسین، وجیزة الاحکام، چاپ دوم، نجف اشرف، مؤسسة کاشف‌الغطاء العامه، 1366 ق.
  2. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.
  3. ابن طیّ فقعانی، زین‌الدین علی بن علی بن محمد،الدرّ المنضود فی معرفة صیغ النیات و الایقاعات و العقود، قم، مکتبة مدرسة امام العصر العلمیه، 1418 ق.
  4. ابن فهد حلّی، جمال‌الدین احمد بن محمد اسدی، المقتصر من شرح المختصر، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1410 ق.
  5. ابوصلاح حلبی، تقی‌الدین بن نجم‌الدین، الکافی فی الفقه، تصحیح رضا استادی، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین‰، 1403 ق.
  6. اراکی، محمدعلی، المسائل الواضحه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1414 ق.
  7. اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.
  8. اصفهانی، سیدابوالحسن، وسیلة النجاة، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1422 ق.
  9. اعتضاد بروجردی، محمد، «بحث در اطراف حواله»، فصلنامه کانون وکلا، شماره‌های 16ـ17، شهریور و مهر 1329 ش.
  10. امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، چاپ بیست و ششم، تهران، اسلامیه، 1385 ش.
  11. ایروانی، باقر، دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی، قم، مٶسسة الفقه للطباعة و النشر، 1427 ق.
  12. بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.
  13. بصری بحرانی، محمدامین زین‌الدین، کلمة التقوی، چاپ سوم، قم، سیدجواد وداعی، 1413 ق.
  14. جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم، کتابفروشی داوری، 1410 ق.
  15. جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی ، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مٶسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.
  16. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، عقد حواله، چاپ چهارم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1390 ش. (الف)
  17. جعفری لنگرودی، محمدجعفر ، عقد کفالت، چاپ چهارم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1390 ش. (ب)
  18. حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق‰، قم، دار الکتاب ـ مدرسه امام صادق‰، 1412 ق.
  19. حسینی روحانی، سیدمحمدصادق ، منهاج الصالحین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  20. حسینی سیستانی، سیدعلی، منهاج الصالحین، چاپ پنجم، قم، دفتر آیةاللّٰه سیستانی، 1417 ق.
  21. حسینی عاملی، سیدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419 ق.
  22. سیوری حلّی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  • صفایی، سیدحسین، دوره مقدماتی حقوق مدنی؛ جلد دوم: قواعد عمومی قراردادها، چاپ سی و دوم، تهران، میزان، 1399 ش.
  1. صفایی، سیدحسین، و محمدهادی جواهرکلام، حقوق مدنی پیشرفته؛ جلد نخست: تضمین‌های دین (رهن و ضمان)، چاپ دوم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1400 ش.
  2. همان‌ها، حقوق مدنی: وصیت، ارث، شفعه، چاپ دوم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1399 ش.
  3. طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1418 ق.
  • طباطبایی حکیم، سیدمحسن، منهاج الصالحین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1410 ق.
  • طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1409 ق.
  1. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویه، 1387 ق.
  2. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن ، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400 ق.
  3. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن ، کتاب الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.
  • عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیه، بیروت، دار التراث ـ الدار الاسلامیه، 1410 ق.
  1. عاملی کرکی (محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چاپ دوم، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1414 ق.
  2. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.
  3. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی ، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین، تهران، دانشگاه تهران، 1411 ق.
  4. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی ، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، قم، مٶسسه امام صادق‰، 1420 ق.
  5. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی ، تذکرة الفقهاء، قم، مٶسسة آل البیتŒ، 1414 ق.
  6. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی ، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق. (الف)
  7. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی ، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق. (ب)
  8. فاضل آبی، زین‌الدین حسن بن ابی‌طالب یوسفی، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
  9. فخرالمحققین حلّی، ابوطالب محمد بن حسن بن یوسف، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، 1387 ق.
  10. فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، بی‌تا.
  11. کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی: عقود اذنی ـ وثیقه‌های دین، چاپ پنجم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1385 ش.
  12. کاتوزیان، ناصر ، حقوق مدنی: نظریه عمومی تعهدات، چاپ نهم، تهران، میزان، 1389 ش.
  13. محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الامامیه، چاپ ششم، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیه، 1418 ق.
  • محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن ، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
  • محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن ، نکت النهایه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412 ق.
  • محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمٶمن، کفایة الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423 ق.
  1. مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، منهاج المؤمنین، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1406 ق.
  2. مغنیه، محمدجواد، فقه الامام جعفر الصادق‰، چاپ دوم، قم، انصاریان، 1421 ق.
  3. مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.
  4. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تحریر الوسیله، قم، دار العلم، بی‌تا.
  5. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، منهاج الصالحین، چاپ بیست و هشتم، قم، مدینة العلم، 1410 ق.
  6. موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، جامع الاحکام الشرعیه، چاپ نهم، قم، المنار، بی‌تا.
  7. مهدیان، محسن، و احمد باقری، «واکاوی چگونگی انعقاد حواله (با رویکرد نقد ماده 725 قانون مدنی)»، آموزه‌های فقه مدنی، سال یازدهم، شماره 19، شهریور 1398 ش.
  • نجفی، بشیرحسین، مصطفی الدین القیم، نجف اشرف، دفتر آیةاللّٰه نجفی، 1427 ق.
  • نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.
  • نراقی، مولی محمدمهدی، انیس التجار، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1425 ق.
  1. نقیبی، سیدابوالقاسم، و محمد خانی، «شرط متأخر و کاربرد آن در حقوق ایران»، دوفصلنامه مبانی فقهی حقوق اسلامی، سال دهم، شماره 20، پاییز و زمستان 1396 ش.
  2. Carbonnier, Jean, Droit civil, Tome 4, Les obligations, 21e éd., Paris, Presses universitaires de France, 1998.
  3. Ghestin, Jacque et Marc Billiau et Grégoire Loiseau, Traité de droit civil: Le régime des créances et des dettes, Paris, L.G.D.J., 2005.
  4. Jourdain, Patrice et Patrick Wéry, La transmission des obligations en droit français et en droit belge: Approches de droit comparé, 1ère éd., Bruxelles, Larcier, 2019.
  5. Mazeaud, Henri et léon Mazeaud et Jean Mazeaud, Leçons de droit civil, Tome 2, Obligations, par: François Chabas, Paris, Montchrestien, 1998.
  6. Terré, François et Philippe Simler et Yves Lequette, Droit civil, Les obligations, 10é edition, Paris, Dalloz - Précis, 2009.
  7. Weill, Allex, Droit civil, Les obligations, Paris, Dalloz, 1971.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار