تلف حکمی مال مغصوب فروخته‌شده به خریدار با حسن‌نیت در ترازوی نقد فقهی (نقد طرح اصلاح ماده 323 قانون مدنی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

در فقه امامیه، غاصب مکلف به استرداد عین مال مغصوب است، مگر در صورت تلف (اعم از حقیقی و حکمی) عین مغصوبه. بر این مبنا، ماده 323 ق.م. خریدار مال مغصوب را در حکم غاصب دانسته که مالک می‌تواند برای استرداد عین به او رجوع نماید. لیکن در راستای صیانت از اعتبار سند رسمی و حفظ حقوق خریدار با حسن‌نیت، طرحی مبتنی بر اصلاح ماده فوق، تقدیم مجلس گردیده که طبق آن، مال مغصوبی که از طریق تنظیم سند رسمی انتقال یافته و مشتری نسبت به مغصوبه بودن آن جاهل است، در حکم تلف گرفته شده و مالک صرفاً مستحق قیمت آن می‌باشد که جهت دریافت آن فقط می‌تواند به «بایعِ غاصب» مراجعه نماید. طرح مزبور از لحاظ مبانی فقهی قابل مناقشه است که در مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع اصیل فقهی مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ زیرا ملاک تحقق تلف حکمی، حدوث مانع عقلی یا شرعی در استرداد عین موجود است. «خروج از مالیت»، «تعذر»، «ضرر بدنی»، «تلف مال محترم» و «تلف مال غاصب خصوصاً در فرض تلف و تخریب اموال معتنابه وی»، از موانع شرعی و عقلی استرداد عین مغصوب محسوب و موجب تحقق عنوان تلف حکمی می‌گردد؛ اما صرف «تصرفات ناقله» به دلیل عدوانی بودن ید غاصب، موجب تحقق مانع شرعی و در نتیجه عنوان تلف حکمی در مورد عین مغصوب نمی‌شود. به علاوه در فرض تلف حکمیِ عین مغصوب، مشتری اعم از جاهل یا عالم در کنار بایع غاصب، ضامن مثل یا قیمت مال مغصوب می‌باشد و صرف جهل، رافع مسئولیت وی نخواهد بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Constructive Destruction of a Sold Usurped Property to a Bona Fide Purchaser in the Balance of Jurisprudential Critique (The Criticism of the Proposed Bill of the Amendment of Article 323 of Civil Code)

نویسندگان [English]

  • Atefeh Ajori Ayask 1
  • sedighe mohamadhasani 2
1 Assistant professor in the Department of Law at University of Birjand
2 PhD student in Private Law at Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]

The usurper in Shīʿite jurisprudence is obliged to return the specified usurped property, except in the case of destruction (both factual and constructive) of the usurped object. Article 323 of Civil Code based on this, considers purchaser of the usurped property as a usurper which the owner can refer to him for the return of the specified object. A proposed bill, however, based on the amendment of the above article has been submitted to the parliament in order to protect the validity of the official document and protect the rights of a bona fide purchaser, according to which the usurped property that has been transferred through drawing up and making an official document and the customer is ignorant of its usurpation is considered as a destructed object and the owner is only entitled to its price, which can only refer to the “usurper purchaser” to receive it. The aforementioned proposed bill is controversial in terms of jurisprudential foundations, which is examined in the present article by a descriptive-analytical method and using original jurisprudential sources, because the criterion for the realization of constructive destruction is the occurrence of an intellectual or religious impediments in the return of the existing object. “Capable of being owned exceeding,” “impossibility,” “bodily injury,” “Destruction of a property with a known owner,” and “Destruction of a usurper’s property especially in the assumption of destruction and demolition of his/her considerable property” are among intellectual or religious impediments to the restitution of a specified object and cause the realization of the title of constructive destruction, but the mere “transferring acts” due to the forcible illegitimate possession of the usurper does not lead to the realization of the religious impediment and consequently, the title of a constructive destruction about a usurped specified object. In addition, in the case of the constructive destruction of a usurped specified object, the customer, whether ignorant or knowledgeable along with the usurper purchaser is the liable and responsible for something identical (fungible) or the price of the usurped property and merely ignorance will not be removed his/her liability.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Usurpation
  • Usurped property
  • Restitution of a specified object
  • Constructive destruction
  • Transferring acts
  1. نهج‌البلاغه.
  2. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.
  3. ابن فهد حلّی، جمال‌الدین احمد بن محمد اسدی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.
  4. انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب (المحشی)، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1410 ق.
  5. انصاری، مرتضی بن محمدامین ، کتاب المکاسب (ط ـ الحدیثه)، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415 ق.
  6. بحرانی آل عصفور، حسین بن محمد، الانوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع (للفیض)، قم، مجمع البحوث العلمیه، بی‌تا.
  7. بحرانی آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.
  8. ترحینی عاملی، سیدمحمدحسین، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیه، چاپ چهارم، قم، دار الفقه للطباعة و النشر، 1427 ق.
  9. جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مٶسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.
  10. حسینی روحانی قمی، سیدمحمدصادق، منهاج الصالحین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  11. حسینی سیستانی، سیدعلی، المسائل المنتخبه، چاپ نهم، قم، دفتر آیةاللّٰه سیستانی، 1422 ق.
  12. حسینی سیستانی، سیدعلی ، منهاج الصالحین، چاپ پنجم، قم، دفتر آیةاللّٰه سیستانی، 1417 ق.
  13. حسینی مراغی، سید میرعبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
  14. سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، کفایة الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423 ق.
  15. صفایی، سیدحسین، و حبیب‌اللّٰه رحیمی، مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد)، تهران، سمت، 1389 ش.
  16. طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1418 ق.
  17. طباطبایی حکیم، سیدمحمدسعید، منهاج الصالحین، بیروت، دار الصفوه، 1415 ق.
  18. طباطبایی قمی، سیدتقی، مبانی منهاج الصالحین، قم، قلم الشرق، 1426 ق.
  19. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، سؤال و جواب، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1415 ق.
  20. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویه، 1387 ق.
  21. عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
  22. عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی ، حاشیة الارشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1414 ق.
  • علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه (ط ـ الحدیثه)، قم، مؤسسه امام صادق‰، 1420 ق.
  1. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی ، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
  2. فخرالمحققین حلّی، ابوطالب محمد بن حسن بن یوسف، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، 1387 ق.
  3. فیاض کابلی، محمداسحاق، منهاج الصالحین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  • کرکی عاملی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چاپ دوم، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1414 ق.
  • محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
  1. محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1406 ق.
  2. مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب‰، 1424 ق.
  3. موسوی بجنوردی، سیدحسن بن آقابزرگ، القواعد الفقهیه، قم، الهادی، 1419 ق.
  • موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، کتاب البیع، تقریر محمدحسن قدیری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی‌تا.
  1. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه ، کتاب البیع، تهران، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421 ق.
  2. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهة (المکاسب)، تقریر محمدعلی توحیدی تبریزی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  3. موسوی خویی، سیدابوالقاسم ، منهاج الصالحین، چاپ بیست و هشتم، قم، مدینة العلم، 1410 ق.
  4. موسوی قزوینی، سیدعلی، ینابیع الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1424 ق.
  5. موسوی گلپایگانی، سیدمحمدرضا، هدایة العباد، قم، دار القرآن الکریم، 1413 ق.
  6. نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.
  7. نجفی کاشف‌الغطاء، احمد بن علی، سفینة النجاة و مشکاة الهدی و مصباح السعادات، نجف اشرف، مؤسسة کاشف‌الغطاء، 1423 ق.
  8. نجفی کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر، انوار الفقاهة (کتاب النکاح)، نجف اشرف، مؤسسة کاشف‌الغطاء، 1422 ق.
  9. نجفی کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر ، انوار الفقاهة (کتاب الهبه)، نجف اشرف، مؤسسة کاشف‌الغطاء، 1422 ق.
  10. نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1415 ق.
  11. نراقی، مولی محمد بن احمد، مشارق الاحکام، چاپ دوم، قم، کنگره بزرگداشت ملامهدی نراقی و ملااحمد نراقی، 1422 ق.