نقد و تحلیل قول مشهور و قانون مدنی در بیع فضولی مبتنی بر قاعده «العقود تابعة للقصود

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان

2 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

بیع فضولی به دو صورت بیع لنفسه (غاصب و سارق) و للمالک صورت می‌گیرد. قانون مدنی به تبعیت از مشهور فقها، بیع مزبور را صحیح اما غیر نافذ می‌داند که لزوم آن مبتنی بر رضایت مالک است. در این میان، برخی از فقها در مقابل قول مشهور، قائل به بطلان بیع فضولی شده‌اند. یافته‌های این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته، نشان می‌دهد که قول مشهور و قانون مدنی با توجه به قاعده «العقود تابعة للقصود» مورد مناقشه است. همچنین قول کاشف‌الغطاء که قائل به صحت بیع برای فضول است و دیدگاه بطلان بیع فضولی مطلقاً نیز قابل خدشه می‌باشد و دیدگاه برگزیده، تفصیل در بیع لنفسه و للمالک می‌باشد. نتیجه اینکه مبتنی بر قاعده «العقود تابعة للقصود» و روایات و ادله دیگر، بیع فضول لنفسه باطل است، اما بیع للمالک صحیح خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reviewing and Analyzing the Famous Opinion and the Civil Law about Fudhuli (Unauthorized) Sale Based on the Maxim “Contracts Follow Intentions”

نویسندگان [English]

  • Zeinab Sanchouli 1
  • Muhammad Reza Kaykha 2
1 A PhD student in Jurisprudence & the Basics of Islamic Law
2 Associate professor at University of Sistan & Baluchestan
چکیده [English]

Fudhuli (unauthorized) sale has been formed in two types: sale for himself (thief and usurper) and for the owner. The civil law with following the well-known Islamic jurists, the mentioned sale is valid (legal) but it is not effective that its obligation and validity depends on the consent of the real owner. Among this, some Islamic jurists in contrast to the famous opinion believe the voidance of fudhuli (unauthorized) sale. The findings of this note which has been adopted in the descriptive-analytic method reveal that the well-known opinion and the civil code with paying attention to the maxim “contracts follow intentions” is debatable and also the opinion of Kashif-al-Qita who believes the validity of the sale for the unauthorized dealer and the opinion of the voidance of the fudhuli (unauthorized) sale totally is arguable. The preferred opinion is to distinguish between sale for himself (his own) and sale for the real owner. Consequently, based on the maxim “contracts follow intentions” and hadiths and other reasons the sale of the unauthorized dealer for himself (his own) is void (illegal) bur for real (original) owner is valid (legal).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fudhuli (unauthorized) sale
  • Usurper
  • Authorization
  • Contracts follow intentions
1. آل بحرالعلوم، سیدمحمد بن محمدتقی، بلغة الفقیه، شرح و تعلیق سیدمحمدتقی آل بحرالعلوم، چاپ چهارم، تهران، مکتبة الصادق‰ ، 1403 ق.
2. آملی، محمدتقی، کتاب المکاسب و البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
3. ابن ابی‌جمهور احسائی، محمد بن زین‌الدین علی بن ابراهیم، عوالی اللئالئ العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، قم، مطبعة سیدالشهداء‰ ، 1403 ق.
4. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.
5. ابن برّاج طرابلسی، قاضی عبدالعزیز بن نحریر، المهذّب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406 ق.
6. ابن حمزه طوسی، عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیله، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1408 ق.
7. ابن زهره، سید ابوالمکارم حمزة بن علی حسینی حلبی، فقه استدلالی، ترجمه و تحقیق و تحشیه سیدمهدی انجوی‌نژاد، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، 1374 ش.
8. ابن سعید حلّی، یحیی، الجامع للشرائع، قم، مؤسسة سیدالشهداء العلمیه، 1405 ق.
9. ابن فهد حلّی، جمال‌الدین احمد بن محمد اسدی، المقتصر من شرح المختصر، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1410 ق.
10.ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، چاپ سوم، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
11.ابوصلاح حلبی، تقی‌الدین بن نجم‌الدین، الکافی فی الفقه، تصحیح رضا استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین‰ ، 1403 ق.
12.انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1437 ق.
13.ایروانی نجفی، علی بن عبدالحسین، حاشیة المکاسب، تهران، کیا، 1384 ش.
14.بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1359 ش.
15.تبریزی، جواد بن علی، ارشاد الطالب الی تعلیق علی المکاسب، قم، دار الصدیقه، 1425 ق.
16.حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391 ق.
17.ره‌پیک، حسن، حقوق مدنی، حقوق قراردادها، چاپ دوم، تهران، خرسندی، 1387 ش.
18.همو، حقوق مسئولیت مدنی و جبران‌ها، چاپ نوزدهم، تهران، خرسندی، 1390 ش.
19.زراعت، عباس، قواعد فقه مدنی، چاپ دوم، تهران، جنگل، 1390 ش.
20.سلّار دیلمی، ابویعلی حمزة بن عبدالعزیز، المراسم العلویة و الاحکام النبویه، تصحیح محمود بستانی، قم، منشورات الحرمین، 1404 ق.
21.شبیری زنجانی، سیدموسی، درس خارج فقه، 26 شهریور 1393 ش.، قابل دستیابی در وبگاه فقاهت.
22.شریف مرتضی، علم‌الهدی سیدعلی بن حسین بن موسی، مسائل الناصریات، بی‌جا، بی‌نا، 1417ق.
23.شهیدی تبریزی، میرزا فتاح، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، تبریز، اطلاعات، 1375 ق.
24.طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1412 ق.
25.طباطبایی حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
26.طباطبایی حکیم، سیدمحمدسعید، الاحکام الفقهیه، نجف، دار الهلال، 1427 ق.
27.طباطبایی قمی، سیدتقی، عمدة المطالب فی التعلیق علی المکاسب، قم، کتاب‌فروشی محلاتی، 1413 ق.
28.طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، قم، دار المصطفی، 1423 ق.
29.طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1403 ق.
30.طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، قم، المکتبة المرتضویه، بی‌تا. (الف)
31.همو، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم، قدس، بی‌تا. (ب)
32.همو، کتاب الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.
33.عاملی جزینی، محمد بن جمال‌الدین مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414 ق.
34.همو، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1418 ق.
35.علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذکرة الفقهاء، قم، المکتبة المرتضویه، بی‌تا.
36.غروی تبریزی، میرزاعلی، التنقیح فی شرح المکاسب، تقریر ابحاث سیدابوالقاسم موسوی خویی، قم، مٶسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1383 ش.
37.غروی نائینی، محمدحسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تقریر موسی بن محمد نجفی خوانساری، تهران، المکتبة المحمدیه، 1373 ق.
38.فخرالمحققین حلّی، ابوطالب محمد بن حسن بن یوسف، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، 1387 ق.
39.فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، بی‌تا.
40.قمی، میرزا ابوالقاسم بن محمدحسن، جامع الشتات، تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 1379 ش.
41.کاتوزیان، ناصر، عقد معین، چاپ دهم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1387 ش.
42.کاشف‌الغطاء، جعفر، شرح القواعد، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، بی‌تا.
43.کرکی عاملی (محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1408 ق.
44.کوه‌کمری، سیدمحمدحجت، کتاب البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1409 ق.
45.گرجی، ابوالقاسم، مبانی حقوق اسلامی، تهران، مجد، 1387 ش.
46.مجاهد طباطبایی حائری، سیدمحمد بن علی، کتاب المناهل، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، بی‌تا.
47.محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دار الاضواء، 1403 ق.
48.محمدی، ابوالحسن، قواعد فقه، چاپ چهاردهم، تهران، میزان، 1394 ش.
49.مروارید، علی‌اصغر، الینابیع الفقهیه، بیروت، دار التراث ـ الدار الاسلامیه، 1410 ق.
50.مروج جزائری، سیدمحمدجعفر، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم، دار الکتاب، 1416 ق.
51.مصطفوی، سیدمحمدکاظم، القواعد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412 ق.
52.همو، قواعد فقه 2، ترجمه و تطبیق عزیزاللّٰه فهیمی، تهران، میزان، 1390 ش.
53.مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، المقنعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.
54.موسوی بجنوردی، سیدحسن بن آقابزرگ، القواعد الفقهیه، قم، الهادی، 1419 ق.
55.موسوی بجنوردی، سیدمحمد بن حسن، فقه مدنی، تهران، مجد، 1388 ش.
56.موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تحریر الوسیله، قم، دار العلم، بی‌تا.
57.همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421 ق.
58.موسوی خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهه، تقریر محمدعلی توحیدی تبریزی، بیروت، دار الهادی، بی‌تا.
59.موسوی قزوینی، سیدعلی، ینابیع الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
60.نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
61.نوری طبرسی، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1407 ق.
62.همدانی، رضا بن محمدهادی، حاشیة کتاب المکاسب، قم، چاپخانه ستاره، 1420 ق.