تصحیح فقهی ضمان تعلیقی؛ با رویکرد نقد مواد 691، 699 و 700 قانون مدنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 طلبۀ سطح چهار حوزۀ علمیه قم

2 دانشیار پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

یکی از بحث‌های چالش‌برانگیز فقهی، مسئلۀ اشتراط تنجیز در عقود است و به ادعای برخی فقیهان، بطلان عقد تعلیقی در فقه شیعه امری اجماعی است. یکی از عقود مهم و پرکاربرد، عقد ضمان است که به نظر بسیاری از فقها، اجماع مذکور در آن جریان داشته و ضمان تعلیقی نیز باطل می‌باشد. از سوی دیگر، برخی فقها با نقد ادلۀ بطلان تعلیق و همچنین استناد به ادلۀ عمومی وفای به عقد، با حکم بطلان به مخالفت پرداخته‌اند. در نظر ایشان، اجماع مدرکی بوده و دلیل اصلی بطلان، «امتناع عقلی» تعلیق در عقود است؛ اما مثال‌های نقض متعدد در فقه، دلیلی بر رد این برهان عقلی است. همچنین صدق عنوان «التزام یا تعهد طرفینی» برای شمولیت ادلۀ عمومی وفای به عقد کافی است و ضمان تعلیقی نیز چنین خصوصیتی را دارا می‌باشد.
به نظر می‌رسد با بررسی نظریات گوناگون و ادلۀ آن‌ها، ادلۀ بطلان ضمان تعلیقی از استحکام کافی برخوردار نبوده و می‌توان صحت آن را پذیرفت. این حکم در تعدیل و بازنگری مواد 691، 699 و 700 قانون مدنی ـ‌که حکم به بطلان ضمان تعلیقی می‌نمایندـ کاربرد داشته و از این طریق می‌توان عقد بیمه را به عنوان مصداقی از آن تصحیح نمود.
پژوهش پیش رو با روش توصیفی ـ تحلیلی و با گردآوری اطلاعات از منابع کتابخانه‌ای و رایانه‌ای و در ادامه با تجزیه و تحلیل این داده‌ها، به بررسی این موضوع پرداخته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Jurisprudential Correctness of the Taʻlīqi (Conditional) Liability with the Critical Analysis of The Articles 691, 699 and 700 of the Civil Code of Iran

نویسندگان [English]

  • Hadi Khoshnaghsh 1
  • Muhammad Adibi Mehr 2
1 Level 4 student in Ḥawzah ʿIlmīyah of Qom
2 Associate professor at Farabi Campus, University of Tehran
چکیده [English]

One of the jurisprudential challengeable issues is the problem of the requirement of tanjiz (Arabic: تنجیز being unconditionally operational) in the Islamic contracts and according to the opinion of some Islamic jurists, there is an ijma' (Arabic: اجماع consensus among Islamic Shia jurists) on the annulment of the taʻlīq (Arabic: تعلیق conditional) contract. One of the important and adaptable contracts is the contract of ḍamān (Arabic: ضمان liability) that according to the most of Islamic Shia jurists the mentioned ijma is in current and taʻlīqi liability is void. From the other side, some other jurists with the criticism of the proofs of the voidance of taʻlīq and also with adducing to the general evidences of the fulfilment of the contract oppose the decree of the annulment. In their opinion, it has been documented ijma (Arabic: اجماع مدرکی) and the main reason for its annulment (voidance) is the rational refusal of taʻlīq in contracts but different examples of the violation in fiqh is a proof not to accept this rational demonstration and also the validity of the title “mutual obligation or liability” for the inclusion of the general proofs of the fulfilment of contract is enough and taʻlīqi (conditional) liability has such feature. It seems that with observing the different opinions and their reasons, the arguments of the invalidity of taʻlīqi (conditional) liability do not have enough strength and it can be accepted the validity of it. This ordinance utilizes in the regulation and revision of Articles 691,699 and 700 of the civil code (which indicate the voidance of taʻlīqi liability) and through this way the insurance contract as one of its instances can be corrected.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fiqh
  • Contract
  • Tanjiz (It’s being unconditionally operational)
  • Taʻlīqi (conditional) liability
  • The civil code
1. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1410 ق.
2. ابن جنید اسکافی، محمد بن احمد کاتب بغدادی، مجموعة فتاوی ابن جنید، تصحیح علی‌پناه اشتهاردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416 ق.
3. ابن فهد حلّی، جمال‌الدین احمد بن محمد اسدی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.
4. ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، چاپ سوم، بیروت، دار صادر، 1414 ق.
5. امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، چاپ هجدهم، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1384 ش.
6. انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415 ق.
7. بحرانی آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.
8. بروجردی عبده، محمد، حقوق مدنی، تهران، کتاب‌فروشی علمی، 1329 ش.
9. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، چاپ سوم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1386 ش.
10.حائری (شاه‌باغ)، سیدعلی، شرح قانون مدنی، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1376 ش.
11.حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1409 ق.
12.حسینی روحانی قمی، سیدمحمدصادق، المسائل المستحدثه، قم، بی‌نا، بی‌تا.
13.حسینی مراغی، سید میرعبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
14.حسینی واسطی زبیدی، سیدمحمدمرتضی بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
15.دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، بی‌تا.
16.صدر، سیدمحمدباقر، البنک اللاربوی فی الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1401 ق.
17.طباطبایی حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، دار التفسیر، 1416 ق.
18.طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1409 ق.
19.همو، سؤال و جواب، تهران، مرکز نشر العلوم الاسلامی، 1415 ق.
20.طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، 1375 ش.
21.طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق. (الف)
22.همو، المبسوط فی فقه الامامیه، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، 1387 ق.
23.همو، تهذیب الاحکام، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق. (ب)
24.عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیه، بیروت، دار البلاغة للطباعة و النشر و التوزیع، 1413 ق.
25.عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1412 ق.
26.همو، تمهید القواعد الاصولیة و العربیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1416 ق.
27.همو، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مٶسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.
28.عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیه، بیروت، دار التراث ـ الدار الاسلامیه، 1410 ق.
29.علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذکرة الفقهاء، قم، مٶسسه آل البیتŒ ، 1414 ق.
30.غروی اصفهانی (کمپانی)، محمدحسین، حاشیة کتاب المکاسب، قم، انوار الهدی، 1418 ق.
31.غروی نائینی، میرزا محمدحسین، المکاسب و البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
32.فخرالمحققین حلّی، ابوطالب محمد بن حسن بن یوسف، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، 1387 ق.
33.فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم، هجرت، 1409 ق.
34.فیومی مقری، احمد بن محمد بن علی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ دوم، قم، دار الهجره، 1414 ق.
35.کاتوزیان، ناصر، قانون مدنی در نظم حقوق کنونی، چاپ بیست و سوم، تهران، میزان، 1388 ش.
36.همو، قواعد عمومی قراردادها، چاپ هفتم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1385 ش.
37.کاشف‌الغطاء نجفی، احمد بن علی بن محمدرضا، سفینة النجاة و مشکاة الهدی و مصباح السعادات، نجف اشرف، مؤسسة کاشف‌الغطاء، 1423 ق.
38.کرکی عاملی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چاپ دوم، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1414 ق.
39.گیلانی قمی، میرزا ابوالقاسم بن محمدحسن، جامع الشتات فی اجوبة السٶالات، تهران، کیهان، 1413 ق.
40.محقق اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.
41.محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
42.محقق داماد، سیدمصطفی، بررسی فقهی حقوق خانواده ـ نکاح و انحلال آن، قم، مرکز نشر علوم اسلامی، بی‌تا.
43.محقق داماد، سیدمصطفی، جلیل قنواتی، سیدحسن وحدتی شبیری، و ابراهیم عبدی‌پور فرد، حقوق قراردادها در فقه امامیه، چاپ پنجم، تهران، سمت، 1392 ش.
44.مشکینی، میرزاعلی، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
45.موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، فقه الشرکة و کتاب التأمین، قم، مکتبة امیرالمؤمنین‰ ـ دار العلم مفید، 1414 ق.
46.موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تهذیب الاصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1423 ق.
47.همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421 ق.
48.موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، و دیگران، مجله فقه اهل بیتŒ ؛ بررسی چند مسئلۀ مستحدثه، قم، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیتŒ، شماره اول، بی‌تا.
49.موسوی خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهه، تقریر محمدعلی توحیدی تبریزی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
50.همو، موسوعة الامام الخوئی، قم، مٶسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1418 ق.
51.موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، چاپ چهارم، قم، مٶسسه المنار ـ دفتر معظم‌له، 1413 ق.
52.نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.