مبانی ضرر غیرمستقیم قابل‌جبران در حقوق ایران و انگلیس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 . دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی (واحد شهر قدس ـ ایران)

2 استادیارگروه حقوق، دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس- تهران ایران

3 استادیارگروه حقوق، دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی (واحد شهر قدس - تهران ایران.

4 استادیارگروه حقوق، دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شهر قدس - تهران ایران

چکیده

در حقوق ایران، قاعده کلی این است که ضرر غیر مستقیم قابل جبران نیست. با وجود این، امروزه حقوق مسئولیت تمایل دارد به طور استثنایی، برخی زیان‌های غیر مستقیم را قابل جبران بداند. در حقوق انگلستان، چنانچه ضرر غیر مستقیم در حوزه پیش‌بینی طرفین آمده باشد، قابل جبران است. در این کشور، نظریه‌هایی وجود دارند که به مرور در رویه قضایی تثبیت شده و مبنای جبران ضرر غیر مستقیم را تشکیل می‌دهند. تئوری‌های نقض عهد کارا، نفع متوقع، نفع اتکاء، استرداد و اصل جبران کامل خسارات، هر یک به نوعی جبران ضرر غیر مستقیم را در انگلیس توجیه‌پذیر نموده‌اند. در حقوق ایران نیز اگرچه همواره به لزوم مستقیم بودن ضرر تأکید شده است، لیکن قواعد فقهی و حقوقی محکمی وجود دارند که به طور استثنایی می‌توان ضرر غیر مستقیم قراردادی و غیر قراردادی را با توسل به آن‌ها قابل جبران دانست. سببیت، لاضرر، احترام، مقابله به مثل و بنای عقلا قواعدی هستند که می‌توانند به عنوان مبنای جبران ضرر غیر مستقیم در حقوق ایران مورد شناسایی قرار گیرند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Bases of Compensable Indirect Loss in the Law of Iran and English Law

نویسندگان [English]

  • Mujtaba Zamani 1
  • Soheil Taheri 2
  • Pezhman Pirouzi 3
  • Alireza Mazloom Rahni 4
1 A PhD student in Private Law
2 Assistant professor at Islamic Azad University
3 Assistant professor at Islamic Azad University
4 \Assistant professor at Islamic Azad University
چکیده [English]

In the law of Iran, there is a general rule provides that indirect damage is not recoverable. However, exceptionally, liability rights today seems likely to take into account some indirect damages to be recoverable. In English law, it is compensable if the indirect loss is foreseeable by both of the parties. The loss will be recoverable if it is in the contemplation of the parties. There are theories which have proved over time in common law (Jus commune or ius commune) and formed the bases of indirect loss. Theories of efficient breach, expectation interest, reliance interest, restitution and full compensation principle each of them somehow has justified the compensation for indirect loss in England. In the law of Iran, although it is constantly emphasized on the necessity of being losses direct but there are strict legal and Islamic jurisprudential maxims (al-qawāʿid al-fiqhīyah) that indirect contractual and non-contractual damages can be compensated by them exceptionally. Causation, no harm, sanctity, reprisal and intellectuals’ basis are of Islamic maxims which can be known as the base for the recovery of indirect damages.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Damage
  • Loss
  • Liability
  • Compensability
1. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، حاشیة کتاب المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406 ق.
2. همو، کفایة الاصول، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1409 ق.
3. اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.
4. اصغری، سیدمحمد، «بناء عقلا»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 70، زمستان 1384 ش.
5. امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، تهران، اسلامیه، 1373 ش.
6. انصاری، علی، و حجت مبین، «نظریه قابلیت انتساب در حقوق مسئولیت مدنی؛ مطالعه تطبیقی در فقه امامیه و حقوق فرانسه»، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره پانزدهم، شماره 1، بهار 1390 ش.
7. انصاری، مرتضی بن محمدامین، رسائل فقهیه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1414 ق.
8. همو، کتاب المکاسب، قم، کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415 ق.
9. انصاری، مسعود، و محمدعلی طاهری، دانشنامه حقوق خصوصی، تهران، جنگل ـ جاودانه، 1388 ش.
10.بادینی، حسن و دیگران، «تأثیر اصل جبران کامل خسارات در شیوه‌های عینی و انتزاعی ارزیابی خسارت در بیع بین‌المللی کالا»، پژوهش‌های حقوق تطییقی، دوره بیستم، شماره 1، بهار 1395 ش.
11.بارراگراف، جورج و دیگران، تفسیری بر حقوق بین‌المللی، ترجمه مهراب داراب‌پور، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1374 ش.
12.بهرامی احمدی، حمید، ضمان قهری؛ «مسئولیت مدنی»، تهران، دانشگاه امام صادق‰ ، 1391 ش.
13.جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1382 ش.
14.جعفری، جمیله، و سیدمحمدهادی مهدوی، «بررسی فقهی ضمان از دست رفتن فرصت»، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال یازدهم، شماره 41، پاییز 1394 ش.
15.حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، کتابچی، 1376 ش.
16.حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق‰ ، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1414 ق.
17.حسینی سیستانی، سیدعلی، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، قم، دفتر آیةاللّٰه سیستانی، 1414 ق.
18.حسینی عاملی، سیدمحمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1391 ش.
19.حسینی مراغی، سید میرعبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
20.حیاتی، علی‌عباس، حقوق مدنی (4)؛ مسئولیت مدنی، تهران، میزان، 1392 ش.
21.خادم سربخش، مهدی، و هدایت‌اللّٰه سلطانی‌نژاد، «اصل قابلیت جبران کلیه خسارات»، مبانی فقهی حقوق اسلامی، سال ششم، شماره 12، پاییز و زمستان 1392 ش.
22.راف، آنه، قواعد حقوق قرارداد انگلستان از دید رویه قضایی، ترجمه سیدمهدی موسوی، تهران، میزان، 1390 ش.
23.رشتی، میرزا حبیب‌اللّٰه، کتاب الغصب، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
24.سکوتی، رضا، و نگار شمالی، «جایگاه عدم‌النفع در نظام حقوقی ایران»، نشریه فقه و حقوق اسلامی، سال اول، شماره 1ـ2، تابستان 1390 ش.
25.شاهنوش فروشانی، محمد عبدالصالح، و محسن صفری، «ارزیابی خسارات ناشی از نقض قرارداد و ماهیت مسئولیت قراردادی»، پژوهشنامه حقوق خصوصی عدالت، سال دوم، شماره 4، پاییز و زمستان 1394 ش.
26.شکاری، روشنعلی، «نقد و بررسی تبصره 2 ماده 515 قانون آیین دادرسی مدنی (عدم النفع)»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران)، شماره 52، تابستان 1380 ش.
27.صفایی، سیدحسین، و حبیب‌اللّٰه رحیمی، مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد)، تهران، سمت، 1393 ش.
28.طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1418 ق.
29.طباطبایی حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، مکتبة السید المرعشی، بی‌تا.
30.عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، القواعد و الفوائد، نجف، مفید، 1400 ق.
31.غروی اصفهانی (کمپانی)، محمدحسین، حاشیة المکاسب، قم، انوار الهدی، 1418 ق.
32.همو، نهایة الدرایة فی شرح الکفایه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1414 ق.
33.قسمتی تبریزی، علی، «اصل جبران کامل زیان»، نشریه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال هفتم، شماره 13، پاییز و زمستان 1394 ش.
34.کاتوزیان، ناصر، الزام‌های خارج از قرارداد: ضمان قهری، تهران، دانشگاه تهران، 1382 ش.
35.محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه (بخش مدنی)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1373ش.
36.مدرسی، سیدمحمدتقی، الوجیز فی الفقه الاسلامی، قم، دار الاستقلال، 1425 ق.
37.مرعشی شوشتری، سیدمحمدحسن، دیدگاه‌های نو در حقوق، تهران، میزان، 1427 ق.
38.مروج جزائری، سیدمحمدجعفر، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم، دار الکتاب، 1416 ق.
39.مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، چاپ سوم، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب‰ ، 1372 ش.
40.موسوی بجنوردی، سیدمحمد، قواعد فقهیه، تهران، مجمع علمی و فرهنگی مجد، 1385 ش.
41.موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی تبریزی، قم، عروج، 1424 ق.
42.همو، کتاب البیع، چاپ چهارم، قم، اسماعیلیان، 1410 ق.
43.موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، چاپ چهارم، قم، المنار، بی‌تا.
44.موسوی قزوینی، سیدعلی، رسالة فی العداله، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419 ق.
45.نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1362 ش.
46.همو، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1398 ش.
47.نجم‌آبادی، میرزا ابوالفضل، الرسائل الفقهیه، تقریرات مباحث نائینی و عراقی، قم، مٶسسه آیةاللّٰه العظمی بروجردی، 1421 ق.
48.نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، مکتبة بصیرتی، 1408 ق.
49.نعمت‌اللهی، اسماعیل، «بررسی خسارت انتظار ناشی از نقض قرارداد در کامن‌لا و حقوق ایران»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال سوم، شماره 3، پاییز 1395 ش.
50.نقیبی، سیدابوالقاسم، و روح‌اللّٰه زارچی‌پور، «نظریه جبران خسارت عدم‌النفع محقق‌الحصول در فقه امامیه»، فصلنامه جستارهای فقهی و اصولی، سال چهارم، شماره 11، تابستان 1397 ش.
51.یوسفی، علی، اصل جبران کامل خسارت در حقوق مسئولیت مدنی، تهران، جنگل جاودانه، 1397 ش.
52. Alpa, Guido & Alberto Giampieri, “Law and Economics and method analysis: the contractual damages issue”, <http://www.jus.unitn.it/cardozo/Review/Contract/Alpa-1995/alpa2.html#Law>, Accessed 2019 October 11.
53. Bell, john & Others, Principles of French Law, New York, Oxford University Press, 1998.
54. Cooke, John, Law of Tort, 9th Ed., London, Pearson Education Limited, 2009.
55. Dobbs, Dan B., Law of Remedies, Damages - Equity - Restitution, 2nd Ed., United States, Eagan, Minnesota, West Publishing Co., 1993.
56. Eisenberg, Melvin A., “The Disgorgement Interest in Contract Law”, Michigan Law Review, Vol. 105(3), University of California at Berkeley, 2006, Available at: <https://repository.law.umich.edu/mlr/vol105/iss3/3>.
57. Elliott, Catherine & Frances Quinn, Tort Law, 7th Ed., England, Pearson Education Limited, 2009.
58. Friedmann, Daniel, “A Comment on Fuller and Perdue, The Reliance Interest in Contract Damage”, Issues in Legal Scholarship, 2001.
59. Fuller L. L. & William R. Perdue, “The Reliance Interest in Contract Damages”, The Yale Law Journal, Vol. 46(1), Nov., 1936, Available at: <http://www.jus.uio.no/pace/ reliance>.
60. Garner, Bryan A., Black's Law Dictionary, West Publishing Co., 2004.
61. Gold, Andrew S., “A Property Theory of Contract”, Northwestern University Law Review, Vol. 103(1), 2009.
62. Holmes, Oliver Wendell, “The Path of the Law”, 10 Harward Law Review 457, 1897.
63. Kull, Andrew, “Rescission and Restitution”, The Business Lawyer, Vol. 61(2), 2006, Available at: <http://www.bu.edu/lawlibrary/facultypublications/kull>.
64. Lapoyade-Deschamps, Christian, dommages-intérêts, Rép. Civ. Dalloz, 1997.
65. Markesinis, Basil & Simon Deakin, Tort Law, 6th Ed., Britain, Clarendon Press, Oxford, 2007.
66. Stone, Richard, The Modern Law of Contract, 6th Ed., Cavendish Publishing, 2002.
67. Tettenborn, Andrew, “Consequential Damages in Contract - The Poor Relation”, Loyola of Los Angeles Law Review, Vol. 42, Available at: <http://digitalcommons.lmu.edu/ llr/vol42/iss1/7>, 2008.
68. Wijck, Peter Van & Jan Kees Winters, “The Principle of Full Compensation in Tort Law”, European Journal of Law and Economics, Vol. (11)3, Kluwer Academic Publishers, Manifacturd in the Natherlands, 2001.