مدیریت حسبه بر بحران ورشکستگی در حقوق اقتصادی اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری حقوق خصوصی

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

بحران ورشکستگی از این منظر که مستلزم مدّنظر داشتن جوانب اقتصادی و مدیریتی است، باید فراتر از مرزهای حقوق خصوصی و حقوق ورشکستگی مدیریت شود؛ چرا که مقررات خصوصیِ ورشکستگی اغلب در راستای حفظ حقوق غرما تنظیم شده و کمتر متعرض حمایت از فعالیت تجارتی می‌شود. در هر حال، نظام‌های حقوقی مطابق اولویت‌ها در این موضوع ورود کرده و ضوابطی را مقرر می‌نمایند. تئوری حقوق اقتصادی اسلامی در مدیریت این بحران را می‌توان مبتنی بر امور حسبی سنجید و کارکردهای آن را در این رابطه تحلیل نمود.
در نوشتار حاضر به منظور ارزیابی شمولیت ورشکستگی ذیل امور حسبی، جوانب این موضوع را بررسی نموده و علاوه بر کارایی امور حسبی برای مدیریت بحران ورشکستگی، چالش‌های آن را نیز بیان می‌کنیم. در این خصوص، به نظر می‌رسد که در حقوق اقتصادی اسلامی فراتر از حفظ حق خصوصی غرما، سازوکارهایی برای بنگاه‌محوری و حمایت از متعذر از مجرای نهاد حسبه متصور است که با توجه به ویژگی‌های این نهاد، فارغ از رویکرد طلبکارمحور، تأثیر قابل توجهی بر احیای متوقف و بقای بنگاه اقتصادی دارد. به عبارت دیگر، امور حسبی در حقوق اسلامی به فراخور برخورداری از وجاهت مشترک خصوصی ـ عمومی، ابزارهای متعددی را برای مدیریت بحران ورشکستگی در دسترس دارد که روش‌های حمایتی و جایگزین (استقراض، صلح، قرض‌الحسنه، بیت‌المال، ضمانت، مهلت عادله یا انتقال تعهد)، مواردی از این قبیل هستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Management of Hisbah (Accountability) in the Crisis of Bankruptcy in Islamic Economic Law

نویسندگان [English]

  • Muhammad Sadeqi 1
  • Sobhan Abbaspour 2
1 A PhD of Private Law
2 A PhD student in Private Law
چکیده [English]

From the point of view that the crisis of bankruptcy entails to consider all economic and managerial aspects it should be managed far from the boundaries of the private law and bankruptcy law. For the bankruptcy private laws in most cases have been legislated in order to preserve the rights of creditors and less it refers to support business activities. However, the legal systems according to their priorities have dealt with the matter and create regulations. The theory of Islamic economic law for directing this crisis can be assessed based on the hisbah (Arabic: حسبة‎ accountability) and analyzed its functions in this regard. In the present paper for evaluating the inclusion of bankruptcy under the hisbah matters, it has studied the sides of this issue and besides, the efficiency of hisbah matters for controlling the crisis of bankruptcy it presents its challenges. With respect to this, it seems that in Islamic economic law far from preserving the private right of creditors, it can be imagined mechanisms for company (firm)-centric and supporting debtor through the hisbah way with considering its characteristics, isolation from the pro-creditor approach, which have a significant impact on reviving the bankrupted and keeping the companies. In other words, in Islamic law in proportion to have common public -private validity, hisbah matters have several tools for managing the crisis of bankruptcy. The alternative and protective methods such as borrowing, dispute resolution, qardh al-hasan (Arabic: القرض الحسن lending with no interest), Bayt al-Mal (Arabic: بیت‌المال literally: house of money, meaning: the “fiscus” or “treasury” of the Muslim government), mortgage, collateral -surety-, respite or assignment of contract are of these tools.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hisbah matters
  • Hisbah (Accountability)
  • Bankruptcy
  • The just believers
  • Company (Firm)-centric
  • Pro-creditor
  • Law or rights
1. آل بحرالعلوم، سیدمحمد بن محمدتقی، بلغة الفقیه، شرح و تعلیق سیدمحمدتقی آل بحرالعلوم، چاپ چهارم، تهران، مکتبة الصادق‰ ، 1403 ق.
2. آل کاشف‌الغطاء، احمد بن علی، سفینة النجاة و مشکاة الهدی و مصباح السعادات، نجف، مؤسسة کاشف‌الغطاء، 1423 ق.
3. ابن اخوه، ضیاءالدین محمد بن محمد بن احمد بن ابی‌زید القرشی، معالم القربة فی احکام الحسبه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1408 ق.
4. ابن فهد حلّی، جمال‌الدین ابوالعباس احمد بن محمد، الرسائل العشر، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1409 ق.
5. ابن مرشد، عبدالعزیز بن محمد، نظام الحسبة فی الاسلام: دراسة مقارنه، بی‌جا، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة ـ المعهد العالی للقضاء، 1393 ق.
6. اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت: ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته، چاپ نوزدهم، تهران، سمت، 1394 ش.
7. انصاری، مسعود، و محمدعلی طاهری، دانشنامه حقوق خصوصی (1)، تهران، محراب فکر، 1384 ش.
8. انصاری دزفولی، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415 ق.
9. باقری، محمود، «اقتصاد مبتنی بر بازار و کاستی‌های حقوق خصوصی»، مجله پژوهش حقوق و سیاست، شمارۀ 19، پاییز و زمستان 1385 ش.
10.جعفری لنگرودی، محمدجعفر، الفارق، چاپ سوم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1395 ش.
11.همو، دانشنامه حقوقی، چاپ ششم، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1391 ش.
12.همو، دائرةالمعارف حقوق مدنی و تجارت، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1388 ش.
13.حسینی مراغی، سید میرعبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
14.حضیری، ناجی بن حسن، الحسبة النظریة و العملیة عند شیخ الاسلام ابن تیمیه، ریاض، دار الفضیله، 1425 ق.
15.ستوده تهرانی، حسن، حقوق تجارت، چاپ بیست و سوم، تهران، دادگستر، 1391 ش.
16.سیوری حلی (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبداللّٰه، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، مرتضوی، 1425 ق.
17.همو، نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الامامیه، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1403 ق.
18.شمس، عبداللّٰه، آیین دادرسی مدنی (پیشرفته)، چاپ ششم، تهران، دراک، 1383 ش.
19.شیزری، عبدالرحمن بن نصر، نهایة الرتبة فی طلب الحسبه، بیروت، دار الثقافه، 1401 ق.
20.صادقی، محمد، دامنه حقوق رقابت در بازارهای رقابت‌پذیر و رقابت‌ناپذیر (نظم حقوقی ایران و فقه اسلامی)، تهران، مجد، 1396 ش.
21.صفار، محمدجواد، شخصیت حقوقی، تهران، بهنامی، 1390 ش.
22.صفایی، سیدحسین، و سیدمرتضی قاسم‌زاده، حقوق مدنی اشخاص و محجورین، تهران، سمت، 1389 ش.
23.صقری، محمد، حقوق بازرگانی ورشکستگی، ج1ـ3، چاپ دوم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1388 ش.
24.طباطبایی حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، دار التفسیر، 1416 ق.
25.طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی فیما تعمّ به البلوی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1409 ق.
26.عامری، پرویز، «مبانی اداره مال غیر در حقوق اسلام»، مجلۀ رهنمون، شمارۀ 1، زمستان 1381 ش.
27.عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مٶسسة المعارف الاسلامیه، 1413 ق.
28.عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
29.همو، اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیه، بیروت، دار التراث ـ الدار الاسلامیه، 1410 ق.
30.عرفانی، محمود، حقوق تجارت، چاپ سوم، تهران، جنگل، 1394 ش.
31.عیسائی تفرشی، محمد، «ساختار نظام حقوقی حاکم بر ناتوانی در پرداخت دین در فقه و حقوق ایران»، مقاله در: حج اندیشه؛ هم‌افزایی فقه و حقوق در تحقق عدالت و تعالی انسان، قم، دانشگاه مفید، 1396 ش.
32.کاتوزیان، ناصر، الزام‌های خارج از قرارداد (مسئولیت مدنی)، چاپ دوازدهم، تهران، دانشگاه تهران، 1394 ش.
33.کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر، انوار الفقاهة ـ کتاب الرهن، نجف، مؤسسة کاشف‌الغطاء، 1422 ق.
34.کاویانی، کوروش، حقوق ورشکستگی، چاپ چهارم، تهران، میزان، 1395 ش.
35.کرکی عاملی (محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چاپ دوم، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1414 ق.
36.ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، مصر، الازهر، بی‌تا.
37.محقق حلّی، نجم‌الدین جعفر بن حسن هذلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1408 ق.
38.محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه: بخش مدنی 2، چاپ چهاردهم، تهران، سمت، 1393 ش.
39.مصطفوی، سیدمصطفی، «احسان؛ منبع مسئولیت»، فقه و حقوق (حقوق اسلامی)، دوره دوم، شماره 6، 1384 ش.
40.مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، چاپ دهم، بیروت، دار التیار الجدید ـ دار الجواد، 1421 ق.
41.موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، تحریر الوسیله، ترجمه علی اسلامی، چاپ بیست و یکم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1425 ق.
42.همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421 ق.
43.موسوی خویی، سیدابوالقاسم، منهاج الصالحین، چاپ بیست و هشتم، قم، مدینة العلم، 1410 ق.
44.نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.
45.نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1417 ق.
46.نمنم، حلمی، الحسبة و حریة التعبیر، قاهره، الشبکة العربیة لمعلومات حقوق الانسان، 2012 م.
47. Hart, Oliver, “Different Approaches to Bankruptcy”, Governance, Equity and Global Markets, Proceedings of the Annual Bank Conference on Development Economics in Europe, June 21-23, Paris, La Documentation Francaise, 1999.
48. Schwartz, Alan, “Bankruptcy Related Contracting and Bankruptcy Functions Handbook on Corporate Bankruptcy”, Handbook on Corporate Bankruptcy, B. Adler ed., E. Elgar Publishing, 2017 Forthcoming; Yale Law & Economics Research Paper, No. 553, 2017.
49. Zywicki, Todd J., “The Past, Present, and Future of Bankruptcy Law in America”, Michigan Law Review, 2003.