نکاح، حیله‌های شرعی و چالش‌های فرارو

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران؛ استاد دروس خارج فقه و اصول حوزۀ علمیۀ خراسان، مشهد، ایران.

2 دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.

چکیده

استفاده از حیلۀ شرعی در ابواب گوناگون فقه مانند طهارت، نکاح، طلاق، بیع، اجاره و غیر آن به‌عنوان ابزاری برای رهایی از ارتکاب حرام برای رسیدن به حلال مورد نظر و عبور از تنگناهای شرعی همواره موافقان و مخالفانی داشته و برخی آن‌ها را ممنوع و برخی مجاز دانسته‌اند. اکنون مسئله این است که چگونه می‌شود مکلف عمل ناشایستی را به‌عنوان ابزاری برای رسیدن به هدف خود قرار دهد و اثر بر آن مترتب شود؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی– تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، مهم‌ترین حیله‌های شرعی باب نکاح را که تاکنون به‌طور مستقل، مستدل و جامع مورد بحث و تحلیل قرار نگرفته‌اند بررسی نموده و به استناد آیات، روایات و حکم عقل به این نتیجه رسیده است که با اظهار ارتداد، بدون انکار قلبی، کسی مرتد نمی‌شود؛ و با عقد بر صغیرۀ شیرخوار به‌منظور محرمیت با مادر او، محرمیتی محقق نمی‌شود؛ و با شرط انفساخ عقد بعد از تحلیل، عقد منفسخ نمی‌شود، و در مورد ایجاد مانع ازدواج برای مرد با زن مورد علاقۀ او، اگرچه دارای اثر بوده، اما در مواردی، استفاده از آن حرام می‌باشد.  

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Marriage (Nikāḥ), Jurisprudential Stratagems (Ḥiyal-i Sharʿī) and Existing Challenges

نویسندگان [English]

  • Syed Mehdi ahmadinik 1
  • Muhammad Imami 2
1 Professor of Foreign Jurisprudence and Principles of Mashhad Seminary and Assistant Professor of the Department of Fiqh and Fundamentals of Law, Razavi University of Islamic Sciences.
2 Associate Professor, Department of Fiqh and Basics of Islamic Law, Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]

The use of legal stratagem (Ḥiyal-i sharʿī) in various branches of jurisprudence—such as purity (Ṭahārat), marriage (Nikāḥ), divorce (Ṭalāq), sale (Baiʿ), lease (Ejāreh), and others—as a means to avoid committing sins and to achieve lawful ends while overcoming legal hurdles, has always had both proponents and opponents. Some consider these stratagems prohibited, while others deem them permissible. The question is how a legally responsible person (Mukallaf) can employ an improper act as a means to achieve their objective and have legal effects attached to it. The present study, using a descriptive-analytical method and relying on library sources, examines the most important legal stratagems related to marriage (Nikāḥ) that have not yet been independently, thoroughly, or comprehensively discussed and analyzed. By referencing Quranic verses, traditions (Aḥādīth), and rational judgments, the study concludes that: (1) Declaring apostasy (Irtidād) without inner rejection does not render someone an apostate; (2) Contracting marriage with a suckling infant for the purpose of establishing Mahramiyyat (kinship prohibition) with her mother is not valid; (3) Stipulating the dissolution of the marriage contract after its legalization (Taḥlīl) does not result in the dissolution of the contract; and (4) Regarding the creation of marriage prohibitions for a man in relation to the woman he desires, although this may have legal effects, in some cases its use is forbidden

کلیدواژه‌ها [English]

  • legal Stratagem (Ḥiyal-i Sharʿī)
  • Marriage (Nikāḥ)
  • Declaration of Apostasy (Irtidād)
  • Nikāḥ-e Muḥallal (Legal or Permissible Re-Marriage after Divorce)
  1. قرآن کریم
  2. آخوند خراسانى، محمدکاظم بن حسین‏. (1409ق). کفایة الأصول. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  3. ابن‌ادریس، محمد بن احمد. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  4. ابن‌فارس، احمد بن فارس. (1404ق). معجم مقائیس اللغة. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
  5. ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد. (بی‌تا). المغنی. بیروت: دار الفکر.
  6. ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار الفکر - دار صادر.
  7. ابن‌مودود، عبدالله بن محمود. (بی‌تا). الاختیار لتعلیل المختار. مصر: بی‌نا.
  8. احمدی نیک، سید مهدی. (1378ش). الربا، نشأته وتطوّره، مفاسده وحیله. رسالۀ سطح چهار حوزۀ علمیۀ خراسان، با اشراف و راهنمائی آیت‌الله محمدهادی معرفت (رحمه الله) و استاد علی اکبر الهی خراسانی.
  9. اردبیلی، احمد بن محمد. (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  10. اصفهانى، سید ابوالحسن‌. (1393ش). وسیلة النجاة، (شرح سید محمد رضا موسوى‌گلپایگانى). قم: چاپخانه مهر‌.
  11. امامی، سید حسن. (بی‌تا). حقوق مدنی، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه.
  12. امیرزاده جیرکلی، منصور و دیگران. (1395ش). حیلۀ شرعی در نکاح. فصلنامۀ مطالعات علوم اجتماعی، 2(4)، ص20-27.
  13. بجنوردى، سید محمد بن حسن. (1401ق). القواعد الفقهیه، (چاپ سوم). تهران: مؤسسۀ عروج.
  14. بحرانی، حسین بن محمد آل عصفور. (بی‌تا). الانوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرایع. قم: مجمع البحوث العلمیه.
  15. بحرانی، یوسف بن احمد. (1405ق). الحدائق الناضرة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  16. بحرانی، یوسف بن احمد. (1423ق). الدرر النجفیه من الملتقطات الیوسفیه. بیروت: دار المصطفی لاحیاءالتراث العربی.
  17. بحرانى، محمد سند. (1429ق). سند العروة الوثقى. قم: مکتبة فدک.
  18. بحیری، محمدعبدالوهاب. (1376ش). حیله‌های شرعی ناسازگار با فلسفۀ فقه، (ترجمۀ حسین صابری). مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
  19. حائری، سید علی. (1418ق). ریاض المسائل، (تحقیق محمد بهره‌مند). قم: موسسة آل البیت.
  20. حر عاملی، محمد بن حسن‌. (1409ق). تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌. قم: مؤسسۀ آل البیت(ع).
  21. حسینی عاملی، سید جواد. (بی‌تا). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  22. حسینی نیک، سید عباس. (1383ش). قانون مدنی با آخرین اصلاحات. تهران: انتشارات مجد.
  23. حکیم، سید محسن طباطبایى. (1416ق). مستمسک العروة الوثقى. قم: مؤسسة دار التفسیر.
  24. حکیم، سید محمدتقی. (1432ق). الاصول ‌العامة للفقه‌ المقارن‏. تهران: المجمع العالمی لاهل البیت(ع)‏.
  25. حلبی، (ابن‌زهره) حمزة بن علی. (1417ق). غنیة النزوع الی علمی الاصول والفروع. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
  26. حلی سیوری، مقداد بن عبدالله. (1404ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
  27. حلی، (علامه) حسن ‌بن یوسف. (1420ق). تحریر الاحکام الشرعیه. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
  28. حلی، (علامه) حسن ‌بن یوسف. (1375ش). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
  29. حلی، (علامه)، حسن ‌بن یوسف. (1413ق). قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  30. حلی، (علامه)، حسن‌ بن یوسف. (1419ق). نهایة الاحکام. قم: مؤسسۀ آل البیت(ع).
  31. حلی، (محقق) جعفر بن حسن. (1408ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  32. حلی، احمد بن محمد. (1407ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  33. حلّى، محمد بن حسن بن یوسف (فخر المحققین). (1387ش). إیضاح الفوائد. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  34. خمینی، سید روح الله. (1375ش). توضیح المسائل. قم: مؤسسۀ فرهنگی قدر ولایت.
  35. خمینی، سید روح الله. (1424ق). تحریرالوسیله. قم: موسسة النشر الاسلامی.
  36. خوئی، سید ابوالقاسم. (1410ق). منهاج الصالحین. قم: مدینة العلم.
  37. خوئی، سید ابوالقاسم. (1418ق). موسوعة الامام الخوئی. قم: مؤسسۀ آثار امام خوئی.
  38. ذهنی‌ بک، عبدالسلام. (1946م). الحیل، المحظور منها و المشروع. مصر: شرکة مساهمه مصریه.
  39. راغب اصفهانى، حسین بن محمد. (1412). مفردات ألفاظ القرآن. لبنان – سوریه: دار العلم.
  40. راوندی، قطب‌الدین سعید بن عبداللّه. (1405). قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى.
  41. زحیلی، وهبه. (1409). الفقه الاسلامی وادلته. دمشق: دارالفکر.
  42. زمخشری، محمود بن عمر. (1406). الکشاف. بیروت: دار الکتاب العربی.
  43. سیدمرتضی، علی‌ بن حسین. (1417ق). المسائل الناصریات. تهران: رابطة الثقافة والعلاقات الاسلامیه.
  44. سیدمرتضی، علی ‌بن حسین. (بی‌تا). الانتصار، قم: شریف رضی.
  45. سیستانی، سید علی. (1415ق). منهاج الصالحین. قم: دفتر آیت‌الله سیستانی.
  46. سیستانی، سیدعلی. (1428ق). توضیح المسائل. قم: دفتر آیت‌الله سیستانی.
  47. شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی. (1412ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  48. شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی. (1413ق). مسالک الافهام. قم: موسسة المعارف الاسلامیه.
  49. شیرازى، قدرت‌الله انصارى و پژوهشگران مرکز فقهى ائمه اطهار(ع). (1429ق). موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها، قم: مرکز فقهى ائمه اطهار(ع).
  50. صدری ارحامی، محمد. (1398ش). حیل شرعی در فقه و حقوق. تهران: چتر دانش.
  51. صدوق، محمد بن علی. (1413ق). من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  52. صیمری، مفلح بن حسن. (1420ق). غایة المرام فی شرح شرایع الاسلام. بیروت: دار الهادی.
  53. طاهری، حبیب‌الله. (1375ش). حقوق مدنی. قم: دفترانتشارات اسلامی.
  54. طباطبایى، سید محمدحسین‏. (1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  55. طبرسی، احمد بن على‌. (1403ق). الاحتجاج. مشهد: نشر مرتضى‌.
  56. طبرسى، فضل بن حسن‏. (1372ش). مجمع البیان فى تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  57. طوسی، محمد بن حسن. (1387ش). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: المکتبة المرتضویه.
  58. ‏طوسی، محمد بن حسن. (1390). الاستبصار فیما اختلف من الاخبار. بیروت: دار صعب.
  59. طوسی، محمد بن حسن. (ب). (1407ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  60. طوسی، محمد بن حسن. (الف). (1407ق). تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  61. طوسی، محمد بن علی. (1408ق). الوسیله الی نیل الفضیله. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
  62. عاملی، (شهید اول)، محمد بن مکى‌. (1414ق). غایة المراد فی شرح نکت الارشاد. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
  63. عاملی، محمد بن علی. (1411ق). نهایة المرام فی شرح مختصر شرایع الاسلام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  64. علی‌محمدی، طاهر؛ ناصری‌مقدم، حسین. (1399). بازپژوهی حیله شرعی در فقه امامیه و اهل سنت. قم: دفتر تبلیغات حوزۀ علمیه، نشریۀ جستارهای فقهی و اصولی، 6(20)، ص 61-94. https://doi.org/10.22034/jrj.2019.51205.1439
  65. فاضل آبی، حسن بن ابی‌طالب. (1417ق). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع. قم: انتشارات اسلامی.
  66. فاضل لنکرانی، محمد موحدى. (1374ق). توضیح المسائل. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  67. فاضل لنکرانی، محمد موحدى. (1421ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة- النکاح‌. قم: مرکز فقهى ائمه اطهار(ع).
  68. فاضل لنکرانى، محمد موحدى. (1403ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  69. فاضل هندی، محمد بن حسن. (1416ق). کشف اللثام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  70. فخر رازی، محمد بن عمر. (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  71. فخر، قدرت‌الله. (1426ق). الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیة. قم: انتشارات سماء قلم.
  72. فیروزآبادی، محمدبن یعقوب. (1412ق). القاموس المحیط. بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
  73. فیض کاشانی، محسن. (1406ق). الوافی. اصفهان. کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین.
  74. فیض کاشانی، محسن. (بی‌تا). مفاتیح الشرایع. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.
  75. قرطبی، محمد بن احمد. (1354). الجامع لاحکام القرآن. مصر: دار الکتب المصریه.
  76. قفال، سیف‌الدین محمد بن احمد. (بی‌تا). حلیة العلماء فی معرفة مذهب الفقهاء. مکه: دار الباز.
  77. قمی (حسینی روحانی)، سید صادق. (1412ق). فقه الصادق. قم: دار الکتاب.
  78. قمی، سید تقی طباطبایی. (1426ق). مبانی منهاج الصالحین. قم: منشورات قلم الشرق.
  79. کاتوزیان، ناصر. (1382ش). قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی. تهران: نشر میزان.
  80. کاشانی، سید محمود. (1354ش). تقلب نسبت به قانون. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
  81. کلینی، محمد بن یعقوب. (1401ق). الکافی. بیروت: دارصعب.
  82. کیهانی، منصور. (1342ش). حقوق رم (تعهدات). تهران: چاپ تابان.
  83. گلپایگانی، سید محمدرضا. (بی‌تا). توضیح المسائل. قم: دار القرآن.
  84. مجاهد (طباطبایى)، سید محمد. (بی‌تا). کتاب المناهل. قم: مؤسسۀ آل البیت(ع).
  85. مجلسى اول، محمدتقى. (1406ق). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.
  86. محقق اردبیلی، احمد. (بی‌تا). زبدة البیان فی أحکام القرآن، تهران: المکتبة المرتضویه.
  87. محقق ثانی، علی ‌بن حسین عاملی کرکی. (1414ق). جامع المقاصد. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  88. مراغى، سید میر عبدالفتاح بن على حسینى. (1417ق). العناوین الفقهیة. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  89. مرندی، الهه؛ خطیبی قمی، فریناز سادات؛ خطیبی قمی، سید کمال. (1401ق). بررسی فقهی – حقوقی تأثیر ارتداد بر مهریۀ زوجه. دانشگاه علوم اسلامی رضوی. مجلۀ آموزه‌های فقه مدنی، 14(25)، ص 267-290. https://doi.org/10.30513/cjd.2021.1500.1297
  90. مظفر، محمدرضا. (1375ش). أصول الفقه. قم: اسماعیلیان.
  91. مفید، محمد بن محمد بن نعمان. (1410ق). المقنعه. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  92. مکارم شیرازی، ناصر. (1424ق). کتاب النکاح. قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام‌.
  93. مکارم شیرازى، ناصر. (1428ق). حیله‌هاى شرعى و چاره‌جویى‌هاى صحیح. قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع).
  94. موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی. (1396ش). مهذب الأحکام. نجف: مطبعة الآداب.
  95. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد. (1427ق). رسائل المیرزا القمی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  96. میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن. (1413ق). جامع الشتات فی أجوبة السؤالات. تهران: مؤسسۀ کیهان.
  97. ناصری، حسین. (1389ش). آموزه‌اى نو در پدیدۀ حیله‌هاى شرعى. مجله فقه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 17(63).
  98. نائینى، میرزا محمدحسین غروى. (1373ش). منیة الطالب فی حاشیة المکاسب. تهران: المکتبة المحمدیة.
  99. نجفی، عباس بن علی کاشف‌الغطاء. (بی‌تا). المعاملات المصرفیة. بی‌جا: موسسة کاشف الغطاء.
  100. نجفی، محمدحسن. (1363ش). جواهر الکلام. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  101. نراقی، احمد بن محمدمهدی. (1415ق). مستندالشیعه فی أحکام الشریعه. قم: مؤسسۀ آل البیت(ع)‌.
  102. نراقی، محمد بن احمد. (1422ق). مشارق الأحکام. قم: کنگره نراقیین ملامهدی و ملااحمد.
  • نراقى، احمد بن محمدمهدى. (1417ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم: دفتر تبلیغات اسلامى.
  1. ویسی، محمود. (1397ش). بررسی تطبیقی حیله‌های فقهی در عقود. دو فصلنامۀ مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب، 1(1)، ص 127-138. https://doi.org/10.34785/J016.2019.957