اعتبارسنجی شروط تحمیلی و حمایت از طرف ضعیف در عقود تحمیلی در فقه اسلامی، حقوق ایران و مصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه شهید مطهری

2 استاد دانشگاه پیام نور

3 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه پیام نور

چکیده

اعتبارسنجی شروط تحمیلی، بررسی شکل جدیدی از قراردادهاست که در آن‌ها یک طرف قرارداد دارای قدرت برتر یا انحصاری است که مفاد و شرایط قرارداد را تنظیم می‌کند و طرف دیگر بدون داشتن حق مذاکره، مجبور به پذیرش آن است. پژوهش حاضر به روش تطبیقی ـ تحلیلی، به بررسی ماهیت، مبنا و اعتبار شروط تحمیلی در این نوع قراردادها می‌پردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که برخی از شروط تحمیلی، فاقد وصف غیر منصفانه هستند؛ لذا معتبرند. قانون‌گذار مصر در ماده 149 قانون مدنی در بحث شروط و قراردادهای تحمیلی غیر منصفانه مقرر می‌دارد: «... قاضی می‌تواند قراردادهای متضمن شروط تحمیلی را تعدیل یا طرف ضعیف را از اجرای آن‌ها معاف کند...». برخی از قواعد فقهی در فقه اسلامی و اصول حقوقی در حقوق ایران از چنان ظرفیتی برخوردارند که می‌توان آن‌ها را از ادلۀ حمایت از طرف ضعیف قرارداد در این نوع قراردادها به شمار آورد. افزون بر این، قانون‌گذار ایران با تصویب برخی مواد قانونی، تمایل خود را به حمایت از طرف ضعیف نشان داده است. قضات نیز می‌توانند با بهره‌گیری از قواعد فقهی و اصول حقوقیِ پذیرفته‌شده، چنانچه شروط تحمیلی غیر منصفانه باشند، به تعدیل آن‌ها مبادرت ورزند. از این رو برای جلوگیری از صدور آرای متفاوت در این زمینه، پیش‌بینی ماده قانونی در قانون مدنی ایران اجتناب‌ناپذیر است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Validation of Unconscionable Conditions and Support of the Weak Party in Unconscionable Contracts in Islamic Jurisprudence, Iranian and Egyptian Law

نویسندگان [English]

  • Sayyid Abulqasem Naqibi 1
  • Ebrahim Taqizadeh 2
  • Adnan Hosseini 3
1 Associate prof. at Shahid Motahhari Univ., Tehran
2 Full professor at Payame Noor University
3 PhD student in Private Law
چکیده [English]

Validation of the unconscionable (imposed) conditions is the examination of a new form of contracts in which one party has superior or exclusive powers that prepare the terms and conditions of the contract and the other party is forced to accept it without having the right to negotiate. The current research investigates the nature, basis and validity of unconscionable conditions in these types of contracts by comparative-analytical method. The findings show that some of the unconscionable conditions do not have the attribute of unconscionable, therefore they are valid. Egypt’s legislator in Article 149 of the Civil Code legislates for conditions and unconscionable exposed contracts: “... The judge can equate the contracts containing unconscionable conditions or exempt the weak party from their implementation...”. Some jurisprudential rules in Islamic jurisprudence and legal principles in Iranian law have such capacity that they can be considered as evidences of support for the weak side of the contract in these types of contracts. In addition, Iran’s legislator has shown a willingness to support the weak side by enacting some legal articles. If the imposed conditions are unconscionable, judges can also equate (amend) them by using accepted jurisprudential rules and legal principles and therefore, it is inevitable to anticipate the legal provision in Iranian civil law in order to prevent the issuance of different judgments in this regard.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Contract amendment
  • Iranian Law
  • Egyptian Law
  • Imposed conditions
  • Unconscionable conditions (terms)
  • Islamic Jurisprudence

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1366 ش.
  3. ابراهیمی، گیتی، اعمال قواعد عمومی قراردادها در شروط تحمیلی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1380 ش.
  4. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1410 ق.
  5. ابن اعرابی، ابوسعید احمد بن محمد بن زیاد، طبقات النساک، بیروت، 1995 م.
  6. ابن فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، لبنان، دار الفکر، 1979 م.
  7. ابن قدامه مقدسی، موفق‌الدین عبداللّٰه بن احمد بن محمد، المغنی علی مختصر الخرقی، تصحیح عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414 ق.
  8. ابن قیّم جوزیه، شمس‌الدین ابوعبداللّٰه محمد بن ابی‌بکر بن ایوب، جامع الفقه، مصر، دار الوفاء ـ دار الورّاق، 2000 م.
  9. ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414 ق.
  10. اسدی، عباس، محمدباقر پارساپور، و حسن بادینی، «حمایت از طرف ضعیف قرارداد از طریق حقوق اساسی»، فصلنامه پژوهشی حقوق خصوصی، سال ششم، شماره 23، تابستان 1397 ش.
  11. انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، ج1، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1420 ق.
  12. همو، کتاب المکاسب، ج3، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1422 ق.
  13. بودالی، محمد، الشروط التعسّفیة فی العقود فی القانون الجزائری؛ دراسة مقارنه مع قوانین فرنسا و آلمانیا و مصر، الجزائر، دار هومه، 2007 م.
  14. بوکماش، محمد، سلطة القاضی فی تعدیل العقد فی القانون المدنی الجزائری و الفقه الاسلامی، رساله دکتری دانشگاه حاج الخضر، 2012 م.
  15. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دوره حقوق مدنی: حقوق تعهدات، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1387ش.
  16. همو، وسیط در ترمینولوژی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1390 ش.
  17. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیتŒ، زیر نظر سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم، مٶسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیتŒ، 1426 ق.
  18. جواهری، حسن، «عقود الاذعان»، مجلة مجمع الفقه الاسلامی، عربستان سعودی، جده، دوره چهاردهم، شماره 14، 2004 م.
  19. حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1414 ق.
  20. حسینی مراغی، سید میرعبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
  21. حماد، نزیه کمال، «عقود الاذعان»، مجلة مجمع الفقه الاسلامی، عربستان سعودی، جده، دوره چهاردهم، شماره 14، 2004 م.
  22. رسلان، انور، الموجز فی مصادر الالتزام، مصر، اسکندریه، منشأة المعارف، 1996 م.
  23. زحیلی، وهبة بن مصطفی، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دار الفکر، 1418 ق.
  24. زمخشری، جاراللّٰه ابوالقاسم محمود بن عمر خوارزمی، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، ریاض، مکتبة العبیکان، 1998 م.
  25. ساعی، سیدمحمدهادی، و فتح‌اللّٰه عطاردی، «شروط تحمیلی در قرارداد مصرف در حقوق ایران و مصر»، مجموعه مقالات سومین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، کمیسیون تخصصی فقه و حقوق اسلامی، دوره سوم، جلد 6، 10/8/1394 ش.
  26. سانو، قطب مصطفی، «عقود الاذعان»، مجلة مجمع الفقه الاسلامی، عربستان سعودی، جده، دوره چهاردهم، شماره 14، 2004 م.
  27. سعدی، محمد صبری، الواضح فی شرح القانون المدنی؛ النظریة العامة للالتزامات ـ مصادر التزام؛ العقد و الارادة المنفرده، الجزائر، دار الهدی، 2009 م.
  28. سنهوری، عبدالرزاق احمد، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید؛ نظریة الالتزام بوجه عام، بیروت، دار الفکر، 1998 م.
  29. شرافت، محمدظاهر، و علیرضا اسدپور طهرانی، «قابلیت تسری ماده 46 قانون تجارت الکترونیک (شروط غیر منصفانه) به سایر عقود»، کنفرانس ملی اندیشه‌های نوین و خلاق در مدیریت، حسابداری، مطالعات حقوقی و اجتماعی، دوره یکم، 1397 ش.
  30. شوکانی، محمد بن علی بن محمد، نیل الاوطار شرح منتقی الاخبار، ریاض، بیت الافکار الدولیه، 2005 م.
  31. شهیدی، مهدی، حقوق مدنی ـ جلد اول؛ تشکیل قراردادها و تعهدات، چاپ سیزدهم، تهران، مجد، 1396 ش.
  32. صدر، سیدمحمدباقر، اقتصاد ما، ترجمه محمدکاظم موسوی، تهران، برهان، 1350 ش.
  33. صده، عبدالمنعم فرج، نظریة العقد فی قوانین البلاد العربیه، بیروت، دار النهضة العربیه، 1974م
  34. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، چاپ دوم، بیروت، مٶسسة الاعلمی للمطبوعات، 1409 ق.
  35. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبة المرتضویه، 1387 ق.
  36. عبدالدایم، حسنی محمود، العقود الاحتکاریة بین الفقه الاسلامی و القانون المدنی؛ دراسة مقارنه، مصر، اسکندریه، دار الفکر الجامعی، 2008 م.
  37. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذکرة الفقهاء، قم، مٶسسة آل البیتŒ، 1409 ق.
  38. عنتر، ابراهیم، و ذنوت یوسف صالح، «التنظیم التشریعی لعقود الاذعان فی القانون المدنی العراقی»، مجلة جامعة تکریت للعلوم القانونیة و السیاسیه، شماره 5، 2002 م.
  39. غزالی، حسن بن احمد بن محمد، انشاء الالتزام فی حقوق العباد، ریاض، دار عالم الکتب، 1998 م.
  40. فرفور، محمد عبداللطیف صالح، «عقود الاذعان»، مجلة مجمع الفقه الاسلامی، عربستان سعودی، جده، دوره چهاردهم، شماره 14، 2004 م.
  41. کاتوزیان، ناصر، «تفسیر قرارداد»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، شماره 70، زمستان 1384 ش.
  42. همو، قواعد عمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1391 ش.
  43. کرمی، سکینه، «نظم عمومی؛ ابزاری برای کنترل قضایی شروط ناعادلانه»، مجله حقوقی دادگستری، سال هفتاد و نهم، دوره 79، شماره 91، پاییز 1394 ش.
  44. کریمی، عباس، «شروط تحمیلی از دیدگاه قواعد عمومی قراردادها»، مجله پژوهش‌های حقوقی، سال اول، شماره 1، بهار و تابستان 1381 ش.
  45. لعشب محفوظ بن حامد، عقد الاذعان فی قانون المدنی الجزائری و المقارن، الجزائر، المٶسسة الوطنیة للکتاب، 1990 م.
  46. محقق داماد، سیدمصطفی، تحلیل و بررسی احتکار از نظرگاه فقه اسلام، قم، اندیشه‌های نو در علوم اسلامی، 1362 ش.
  47. همو، قواعد فقه؛ بخش مدنی 2، چاپ چهارم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1370 ش.
  48. مصطفوی، سیدمحمدکاظم، القواعد؛ مائة قاعدة فقهیة معنًی و مدرکًا و موردًا، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1409 ق.
  49. مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، صدرا، 1373 ش.
  50. معوض، فٶاد محمود، دور القاضی فی تعدیل العقد، مصر، دار الجامعة الجدیده، 2004 م.
  51. مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الاربعة و الامام جعفر الصادق‰، قم، دار المنشورات الاسلامی، 1386 ش.
  52. همو، فقه الامام جعفر الصادق‰، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
  53. مکی، ریما فرج، تصحیح العقد؛ دراسة مقارنه، لبنان، المٶسسة الحدیثة للکتاب، 2011 م.
  54. منتظری نجف‌آبادی، حسین‌علی، رساله استفتائات، قم، ارغوان دانش، 1409 ق.
  55. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، کتاب البیع، تهران، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1424 ق.
  56. ندوی، علی احمد، «عقود الاذعان»، مجلة مجمع الفقه الاسلامی، عربستان سعودی، جده، دوره چهاردهم، شماره 14، 2004 م.
  57. نراقی، احمد بن محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، مکتبة بصیرتی، 1408 ق.
  58. نووی، محی‌الدین ابوزکریا یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمدة المفتین، بیروت، المکتب الاسلامی، 1415 ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار