استناد به دفاع ضرورت به‌عنوان عامل رافع مسئولیت بین‌المللی دولت در فقه امامیه و حقوق بین‌الملل با بررسی موردی سپر انسانی (تترس)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه علامه طباطبائی

2 استادیار پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق

3 دانشجوی دکتری حقوق بین‌الملل دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

 
«ضرورت» به عنوان یکی از عوامل رافع مسئولیت بین‌المللی دولت، تضمین‌کننده منافع اساسی دولت‌ها در شرایط خاص و استثنایی است. مطالعه تطبیقی ضرورت در دو نظام حقوق بین‌الملل و اسلام، نشان از برخی وجوه افتراق در کنار اشتراکات فراوان دارد. کاربرد این اصل در مخاصمات مسلحانه با عنوان «ضرورت نظامی» جهت نقض مصونیت غیر نظامیانِ سپر واقع‌شده (تترّس)، امری چالش‌برانگیز است؛ چرا که سپر انسانی در حقوق بین‌الملل و اسلام ممنوع بوده و جرم‌انگاری شده است. بنابراین سؤال ما این است که «اصل ضرورت، چه ماهیت و آثاری در حقوق بین‌الملل و فقه امامیه دارد و نحوه رفتار طرفین مخاصمه در قبال افراد و اموال غیر نظامیِ سپر واقع‌شده چگونه باید باشد؟»
این مقاله با روش تحقیق کیفی و با استفاده از روش‌های تفسیر حقوقی از آیات و روایات و استفاده از نظرات فقهای اسلام و مطالعه تاریخی سیره نبی اکرمN در جنگ‌ها صورت گرفته است. با بررسی اسناد و منابع فقهی به این نتیجه رسیدیم که اصل ضرورت در هر دو نظام حقوقی، ماهیتی استثنایی دارد و صرفاً در مواردی که «منفعت اساسی» دولت در خطر باشد، مجاز دانسته شده است. بنابراین با وجود ممنوعیت هر گونه آسیب به سپر انسانی، در صورت اقتضای ضرورت و به شرط رعایت اقدامات احتیاطی، امکان حمله به اهداف نظامی همچنان وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Adducing to the Defence of Necessity as Precluding Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts in Imamayeh Fiqh and International Law and with a Case Study of Human Shield

نویسندگان [English]

  • Sayyed Ghasem Zamani 1
  • Abbas Ali Azimi Shushtari 2
  • Mojtaba Afshar 3
1 Full professor at Allameh Tabataba'i University
2 Assistant professor at Imam Sadiq Research Institute
3 A PhD student in International Law
چکیده [English]

“Necessity” as one of the elements of precluding international responsibility of states is interest of states in certain and exceptional circumstances. The comparative study of necessity in two systems of international law and Islam represents some distinctions along with many similarities. The application of this the essential principle in armed conflict titled “military necessity” to violate the safety of the civilians who are shield is a challengeable matter because the human shield has been prohibited and criminalized by international law and Islam. Therefore, the question is what the nature and effects of the principle of necessity are in the international law and Imamayeh fiqh and how the conduct of parties in dispute towards civilians and their properties which have been used as a shield should be. This note with the qualitative research method and with utilization of the legal interpretation methods of the Quran verses and traditions and the opinion of jurists and historical study of the holy prophet biography in wars has been adopted. By reviewing jurisprudential documents and sources it has achieved the result that the principle of necessity has an exceptional nature in both legal systems and merely it is permitted in the case that the essential interests of the state is in danger. Consequently, with the prohibition of any damage to the human shield, in the situation of the exigency of necessity and with observing the cautious measures, it is yet possible to attack military objectives.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • The elements of precluding international responsibility of states
  • A circumstance precluding the wrongfulness of an act
  • The factor of necessity
  • The basic interest
  • The principle of Islam
  • A human shield

مراجع

  1. آقانجفی قوچانی، سیدمحمدحسن، حیات الاسلام فی احوال آیة الملک العلام، به کوشش رمضان‌علی شاکری، تهران، هفت، 1378 ش.

    1. ابراهیم‌گل، علیرضا، مسئولیت بین‌المللی دولت، متن و شرح مواد کمیسیون حقوق بین‌المللی، چاپ هشتم، تهران، شهر دانش، 1396 ش.
    2. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1410 ق.
    3. ابن برّاج طرابلسی، قاضی عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406 ق.
    4. ابن فهد حلّی، جمال‌الدین احمد بن محمد اسدی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، تحقیق مجتبی عراقی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.
    5. ابن منظور افریقی مصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق احمد فارس صاحب الجوائب، چاپ سوم، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
    6. بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، چاپ دوم، قم، دفتر معظم‌له، 1426 ق.
    7. تبریزی، جواد بن علی، منهاج الصالحین، قم، مدین، 1426 ق.
    8. حبیبی، همایون، و صالحه رمضانی، «استفاده از سپر انسانی به مثابه جنایت جنگی»، مجله پژوهش‌های حقوقی، شماره 26، پاییز و زمستان 1393 ش.
    9. حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1409 ق.
    10. حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق‰، چاپ سوم، قم، مدرسه امام صادق‰،
      1412 ق.
    11. حسینی شیرازی، سیدمحمد، ایصال الطالب الی المکاسب، تهران، اعلمی، بی‌تا.
    12. حسینی واسطی زبیدی، محب‌الدین ابوفیض سیدمحمدمرتضی بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
    13. حکمت‌نیا، محمود، «سلاح‌های کشتار جمعی و مبانی فقهی و حقوقی ممنوعیت استفاده از آن‌ها»، فصلنامه حقوق اسلامی، سال دهم، شماره 38، پاییز 1392 ش.
    14. رمضانی، صالحه، سپر انسانی در حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران، خرسندی، 1395 ش.
    15. زحیلی، وهبة بن مصطفی، نظریه ضرورت در فقه اسلامی، ترجمه حسین صابری، چاپ دوم، قم، بوستان کتاب، 1389 ش.
    16. سبحانی، جعفر، زبدة الاحکام، قم، مؤسسة الامام الصادق‰، 1386 ش.
    17. شیایزری، کریانگ ساک کیتی، حقوق بین‌المللی کیفری، ترجمه بهنام یوسفیان و محمد اسماعیلی، تهران، سمت، 1383 ش.
    18. صدر، سیدمحمد، ما وراء الفقه، بیروت، دار الاضواء للطباعة و النشر و التوزیع، 1420 ق.
    19. طباطبایی حائری، سیدعلی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1422 ق.
    20. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1415 ق.
    21. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، تهران، اساطیر، 1375 ش.
    22. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویه، 1387 ق.
    23. عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، القواعد و الفوائد، تحقیق سیدعبدالهادی حکیم، قم، مکتبة المفید، بی‌تا.
    24. عباسی فردوئی، غلامعلی، تحریم تنباکو و مشروطیت، پیامدها و عبرت‌ها مشعلی فراروی ملت ایران، قم، زائر، بی‌تا.
    25. عظیمی شوشتری، عباسعلی، «ماهیت، شرایط و آثار اصل ضرورت نظامی در دو نظام حقوقی اسلام و حقوق بشردوستانه بین‌المللی»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال سوم، شماره 2 (پیاپی 8)، تابستان 1395 ش.
    26. عظیمی شوشتری، عباسعلی، و سیدمرتضی حسینی فاضل، «پژوهشی تطبیقی درباره مفهوم، ماهیت و شرایط اصل تناسب در حقوق بشردوستانه بین‌المللی و حقوق اسلام»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال چهارم شماره 4 (پیاپی 14)، زمستان 1396 ش.
    27. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، مشهد، مؤسسه آل البیتŒ، بی‌تا.
    28. همو، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1419 ق.
    29. همو، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
    30. همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
    31. همو، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1412 ق.
    32. غروی نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه المله، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1424 ق.
    33. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم، دار الهجره، 1410 ق.
    34. فیروزآبادی شیرازی، ابواسحاق ابراهیم بن علی بن یوسف، المهذب فی فقة الامام الشافعی، لبنان، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
    35. قربان‌نیا، ناصر، «ممنوعیت مطلق کاربست سلاح هسته‌ای»، فصلنامه حقوق اسلامی، سال دهم، شماره 39، زمستان 1392 ش.
    36. قربان‌نیا، ناصر، و نادر اخگری بناب، «عدم مشروعیت کاربرد سلاح هسته‌ای در پرتو اصل تفکیک (با رویکرد اسلامی)»، فصلنامه حقوق اسلامی، سال هشتم، شماره 28، بهار 1390 ش.
    37. کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر مالکی، النور الساطع فی الفقه النافع، نجف اشرف، مطبعة الآداب، 1381 ق.
    38. همو، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، چاپ دوم، قم، بوستان کتاب، 1388 ش.
    39. کرافورد، جیمز، حقوق مسئولیت دولت (بخش عمومی)، ترجمه علیرضا ابراهیم‌گل و دیگران، تهران، قلم سنگلج، 1395 ش.
    40. کلانتری، علی‌اکبر، «فقه و مصلحت نظام»، فصلنامه فقه، شماره‌های 11ـ12، بهار و تابستان 1376 ش.
    41. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
    42. همو، الکافی، قم، دار الحدیث للطباعة و النشر، 1430 ق.
    43. گیلانی قمی، میرزا ابوالقاسم بن حسن، جامع الشتات فی اجوبة السٶالات، با تصحیح و اهتمام مرتضی رضوی، تهران، کیهان، 1371 ش.
    44. محقق حلّی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، الاجتهاد و التقلید (معارج الاصول)، قم، مؤسسه آل البیتŒ، 1403 ق.
    45. همو، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، تهران، استقلال، 1409 ق.
    46. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، چاپ هشتم، قم، صدرا، 1377 ش.
    47. منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، قم، دار الفکر، 1415 ق.
    48. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، الرسائل العشره، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1420 ق.
    49. همو، تحریر الوسیله، تهران، مٶسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392 ش.
    50. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، اجود التقریرات، تقریر دروس محمدحسین غروی نائینی، چاپ دوم، قم، کتابفروشی مصطفوی، 1368 ش.
    51. همو، منهاج الصالحین، چاپ سی و دوم، قم، مؤسسة الخوئی الاسلامیه، 1424 ق.
    52. موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، چاپ چهارم، قم، المنار، 1413 ق.
    53. نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1362 ش.
    54. نوری، ولی‌اله، سیدقاسم زمانی، و مسعود راعی، «ضرورت نظامی به عنوان یک استثنا در حقوق درگیری‌های مسلحانه»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، سال چهل و نهم، شماره 3، پاییز 1398 ش.
    55. وجدانی فخر، قدرت‌اللّٰه، الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیه، چاپ دوم، قم، سماء قلم، 1426 ق.
    56. هاشمی، سیدحسین، مجمع تشخیص مصلحت نظام (تحلیل مبانی فقهی و حقوقی)، قم، بوستان کتاب، 1381 ش.
    57. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، معجم فقه الجواهر، بیروت، الغدیر للطباعة و النشر و التوزیع، 1417 ق.
    58. Additional Protocol I, 1977, at: <https://www.icrc.org/ihl/INTRO/470>.
    59. Ago, Roberto, “Eighth Report (Addendum)”, Yearbook of the International Law Commission, Vol. II(1) (A/CN.4/318/Add.5-7), 1980.
    60. Boed, Roman, “State of Necessity as a Justification for Internationally Wrongful Conduct”, Yale Human Rigths and Development Law Journal, Vol. 3(1), 2000.
    61. Commentary on the Program on Humanitarian Policy and Conflict Research at Harvard University (HPCR), Manual on International Law Applicable to Air and Missile Warfare, Cambridge, 2009, at: <https://www.ihlresearch.org/amw/manual>.
    62. Crawford, James, The Law of International Responsibility, Oxford, 2010.
    63. Draft Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, with Commentaries, Yearbook of the International Law Commission, Vol. II, Part Two, 2001.
    64. Fisheries Jurisdiction (Spain v. Canada) ICG Rep. 1998.
    65. Gabčíkovo-Nagymaros Project Case (Hungary v. Slovakia), I.C.J. Report, Judgment, 25 September 1997.
    66. Gardam, Judith, Necessity, Proportionality and the Use of Force by States, Cambridge University Press, 2004.
    67. Geneva Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War (IV), 1949.
    68. Grant, John P. & J. Craig Barker (Eds.), Encyclopaedic Dictionary of International Law, 3rd, Oxford University Press, 2009.
    69. IHL and the Challenges of Contemporary Armed Conflicts, Report Prepared by the International Committee of the Red Cross Geneva, September 2003.
    70. Ismailov, Otabek, The Necessity Defense in International Investment Law, Thesis for the Doctorate in Philosophy (PhD), University of Ottawa, 2017.
    71. Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied Palestinian Territory, (Advisory Opinion), ICJ Reports A/ES-10/273, 9 July 2004.
    72. Paddeu, Federica, Justification and Excuse in International Law, University of Cambridge, 2018.
    73. Rome Statute of the International Criminal Court, A/CONF.183/9 of 17 July 1998.
    74. Russian Indemnity (Russia/Turkey), 11 RIAA, 1912.
    75. Stéphanie Bouchié de Belle, “Chained to cannons or wearing targets on their T-shirts: human shields in international humanitarian law”, International Review of the Red Cross, Vol. 90, Number 872, December 2008.
    76. The Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, Yearbook of the International Law Commission, Vol. II(2) (A/56/10), 2001.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار