اجبار اعتباری در شرط ترک فعل حقوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق خصوصی دانشکده حقوق دانشگاه قم

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشکده حقوق دانشگاه قم

چکیده

قانون مدنی در مورد ضمانت اجرای شرط ترک فعل حقوقی سکوت کرده و همین، باعث اختلاف‌نظر میان حقوق‌دانان شده است. برخی به بطلان، بعضی به صحت و دیگران به عدم نفوذ عمل حقوقیِ منهی‌عنه رأی داده‌اند. این پژوهش در تقویت نظریۀ اخیر می‌کوشد و بدین‌منظور، نظریۀ اجبار اعتباری را مطرح می‌نماید. به موجب این نظریه، ضمانت اجرای تخلف مشروط‌علیه در این نوع شرط، طبق قاعدۀ اولیه، اجبار است و عدم امکان اجبار مشروط‌علیه متصور نیست؛ چرا که اجبار مشروط‌علیه در این فرض اعتباری است؛ بدین‌معنا که عمل حقوقیِ منهی‌عنه به نحو غیر نافذ در عالم اعتبار منعقد می‌شود. به عبارت دیگر، اجبار باید از سنخ فعلِ مورد نظر باشد و چون فعل مذکور اعتباری است، نحوۀ اجبار نیز باید اعتباری باشد. این اجبار خودبه‌خود و بدون نیاز به انجام هیچ گونه عمل مادی یا حقوقی‌ای انجام می‌شود. همین که به لحاظ حقوقی، بر نقض عهد مشروط‌علیه اثری بار نشود، اجبار محقق شده است و نیاز به عمل دیگری نیست. پذیرش صحت عمل حقوقی منهی‌عنه، علاوه بر ناسازگاری با قصد طرفین، به معنای تجویز پیمان‌شکنی و فسخ عملیِ قرارداد است. نظریۀ بطلان نیز با مبانی نظام حقوقی ما سازگاری ندارد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Arbitrary (Contractual, Credit) Coercion (Compelling) in the Condition of Legal Omission

نویسندگان [English]

  • Muhammad Salehi Mazandarani 1
  • Payam Muhammadi Mirazizi 2
1 Associate professor at University of Qom
2 PhD student in Private Law
چکیده [English]

The civil law has not taken any action regarding the sanctity of the condition of legal omission, and this has caused a difference of opinion among the jurists. Some have commented on the annulment, some on the validity, and others on the invalidity of the legal act of impermissible (forbidden) act. This research tries to strengthen the recent theory and for this purpose, suggests the theory of arbitrary (contractual, credit) coercion. According to this theory, the sanction of the person who is responsible to perform a condition which is against him (Arabic: مَشْروطٌ عَلیه) and he/she violated that condition in this type of condition, according to the primary rule is compelling and the impossibility of the coercion (compelling) of the person who is responsible to perform a condition is not imagined; because, the coercion (compelling) of the person who is responsible to perform a condition is arbitrary (contractual), which means that the legal act of impermissible (forbidden) act is concluded in a contractual way. In other words, coercion must be of the form of the desired act, and since the mentioned act is arbitrary (contractual, credit), the manner of coercion must also be arbitrary. This coercion (compulsion) without the need to perform any material or legal action is done spontaneously. Coercion has been realized, when, there is no effect legally on the person who is responsible to perform a condition which is against him and promised it, and there is no need for any further action. Accepting the validity of the forbidden legal act, in addition to the inconsistency with the intention of the parties, means the permission to the breach of contract and the effective termination of the contract. The theory of nullity is also incompatible with the foundations of our legal system.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Condition
  • Omission
  • Invalidity
  • Coercion (compelling
  • compulsion)
  • Arbitrary (contractual
  • credit)
  1. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406 ق.
  2. اصلانی، حمیدرضا، «ضمانت اجرای شرط ترک فعل حقوقی از منظر فقه امامیه و حقوق مدنی ایران با رویکردی بر آرای امام خمینی»، پژوهشنامه متین، سال نهم، شماره 36، آذر 1386 ش.
  3. امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، چاپ سی و یکم، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1390 ش.
  4. انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415 ق.
  5. جهانگیری، محسن، و غلامرضا یزدانی، «بررسی اقسام شرط و آثار آن (با تکیه بر نقض عهد)»، آموزه‌های فقه مدنی، سال چهارم، شماره 5، بهار و تابستان 1391 ش.
  6. حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه الصادق‰، قم، دار الکتاب ـ مدرسه امام صادق‰، 1412 ق.
  7. حسینی عاملی، سیدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419 ق.
  8. سعادت مصطفوی، سیدمصطفی، «ضمانت اجرای تخلف از شرط ترک فعل حقوقی»، فصلنامه دین و ارتباطات، سال دهم، شماره 24، زمستان 1383 ش.
  9. سکوتی نسیمی، رضا، «بررسی فقهی و حقوقی ضمانت اجرای تخلف از شرط ترک فعل حقوقی»، آموزه‌های فقه مدنی، سال هشتم، شماره 13، بهار و تابستان 1395 ش.
  • همو، «شرط عدم تصرفات ناقل در مبیع و ثمن (تحلیل فقهی و حقوقی ماده 454 ق.م.)»، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، سال نوزدهم، شماره 67، پاییز 1393 ش.
  • همو، «شرط نتیجه و وضعیت فقهی ـ حقوقی معاملات معارض با آن»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال نهم، شماره 16، بهار و تابستان 1396 ش.
  • سلطان‌احمدی، جلال، ابراهیم تقی‌زاده و راضیه تقی‌زادگان، «صحت معامله با حسن‌نیت در تعارض با شرط منع عمل حقوقی»، فصلنامه مطالعات حقوقی، سال یازدهم، شماره 2، تابستان 1398 ش.
  • شهیدی، مهدی، «حقوق کلی مدنی و حق کلی اجرای حقوق»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، پاییز و زمستان 1369 ش.
  • همو، شروط ضمن عقد، چاپ دوم، تهران، مجد، 1387 ش.
  • طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1421 ق.
  • طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، المؤتلف من المختلف بین ائمة السلف، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1410 ق.
  • طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، چاپ سوم، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، 1387 ق.
  • عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم، کتابفروشی داوری، 1410 ق.
  • عاملی جزینی (شهید اول)، محمد بن جمال‌الدین مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
  • همو، اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیه، بیروت، دار التراث ـ الدار الاسلامیه، 1410 ق.
  • عراقی، آقاضیاءالدین، حاشیة المکاسب، تقریر میرزا ابوالفضل نجم‌آبادی، قم، غفور، 1421 ق.
  • علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذکرة الفقهاء، قم، مٶسسة آل البیتŒ، 1414 ق.
  • غروی اصفهانی، محمدحسین، حاشیة المکاسب، قم، انوار الهدی، 1418 ق.
  • غروی نائینی، محمدحسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تقریر موسی بن محمد نجفی خوانساری، تهران، المکتبة المحمدیه، 1373 ق.
  • فخرالمحققین حلّی، ابوطالب محمد بن حسن بن یوسف، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، 1387 ق.
  • فقعانی، علی بن علی بن محمد بن طیّ، مسائل ابن طیّ ـ المسائل الفقهیه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  • قاسم‌زاده، سیدمرتضی، اصول قراردادها و تعهدات، چاپ چهاردهم، تهران، دادگستر، 1389 ش.
  • کاتوزیان، ناصر، اموال و مالکیت، چاپ هفتم، تهران، میزان، 1382 ش.
  • همو، قواعد عمومی قراردادها، جلد دوم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1388 ش.
  • همو، قواعد عمومی قراردادها، جلد سوم، چاپ ششم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1390 ش.
  • کاشف‌الغطاء نجفی، حسن بن جعفر بن خضر، انوار الفقاهة ـ کتاب البیع، نجف اشرف، مٶسسة کاشف‌الغطاء، 1422 ق.
  • کرکی عاملی (محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چاپ دوم، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1414 ق.
  • کریمی، عباس، «تلاشی برای ساماندهی نظریۀ عدم نفوذ مراعی»، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، سال هفدهم، شماره 58، تابستان 1391 ش.
  • کریمی، عباس، و هادی شعبانی کندسری، «وضعیت حقوقی ”مُراعی“ به عنوان وضعیتی در عرض صحت، بطلان و عدم نفوذ»، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، سال چهل و هفتم، شماره 4، زمستان 1396 ش.
  • محقق داماد، سیدمصطفی، «تحلیل ماده 454 قانون مدنی»، مجله حقوقی دادگستری، سال پنجاه و هفتم، شماره 9، زمستان 1372 ش.
  • همو، قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1406 ق.
  • همو، «مفاد شرط مالی ضمن عقد در حقوق اسلامی»، فصلنامه تحقیقات حقوقی (یادنامه دکتر شهیدی)، پاییز و زمستان 1384 ش.
  • همو، نظریۀ عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، چاپ سوم، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1393 ش.
  • محقق داماد، سیدمصطفی، سعید حقانی، و علی ساعت‌چی، «بازخوانی جایگاه وضعیت استنادناپذیری اعمال حقوقی با نگاهی به حقوق فرانسه»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، شماره 83، پاییز 1397 ش.
  • موسوی بجنوردی، سیدحسن بن آقابزرگ، القواعد الفقهیه، قم، الهادی، 1419 ق.
  • موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، کتاب البیع، تهران، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421 ق.
  • موسوی خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  • همو، منهاج الصالحین، چاپ بیست و هشتم، قم، مدینة العلم، 1410 ق.
  • میرزانژاد جویباری، اکبر، «وضعیت حقوقی قرارداد فروش مال مرهونه؛ بطلان، عدم نفوذ یا عدم قابلیت استناد»، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، سال چهل و یکم، شماره 2، تابستان 1390 ش.
  • میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، رسائل المیرزا القمی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1427‍ ق.
  • نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.
  • نخعی‌پور، قاسم، سیدمحمد رضوی، و سیدعلی رضوی، «نقدی بر مقالۀ ”بررسی فقهی و حقوقی ضمانت اجرای تخلف از شرط ترک فعل حقوقی“»،آموزه‌های فقه مدنی، سال نهم، شماره 15، بهار و تابستان 1396 ش.
  • نراقی، احمد بن محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1417 ق.
  • نعمت‌اللهی، اسماعیل، «ضمانت اجرای شرط فعل حقوقی»، فصلنامه حقوق اسلامی، سال ششم، شماره 23، زمستان 1388 ش.