قلمرو فقه و ماهیّت اِباحه، جستاری در قاعده ی «عدم خلوّ الواقعة عن الحکم»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه دانشگاه علوم اسلامی رضوی

2 دانشجوی دکتری فقه جزایی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

مسئله قلمرو فقه با شبکه‌ای وسیع از موضوعات ارتباط دارد که هر یک در ساحت خاص خود مطرح گردیده است. یکی از موضوعات مؤثر در حل این مسئله، تنقیح «ماهیت احکام» برای دسترسی به گسترۀ آن است. توضیح «ماهیت اباحه» و بیان اینکه اباحه عدم‌الحکم است یا حکم به جواز، در سرنوشت مسئله قلمرو فقه تأثیری جدی دارد؛ خصوصاً هنگامی که رابطه اباحه با قاعده «عدم خلوّ» به خوبی تصویر شود؛ قاعده‌ای پرتکرار ـ و به حسب ادعا مجمعٌ‌علیه‌ـ در فقه و اصول شیعه، که مفادش چنین است: «هیچ واقعه‌ای خالی از حکم شرعی نیست». شهید صدر برای اثبات آن، افزون بر ادلۀ نقلی (هیچ چیزی از حلال و حرام و آنچه مردمان به آن احتیاج دارند، نیست، مگر اینکه در کتاب یا سنت وجود دارد)، به دلیل عقلی (لطف) نیز تمسک جسته است. قاعده لطف گرچه تلقی به قبول شده و در مسائلی مانند جامعیت شریعت، رابطه فقه و قانون دارای تأثیری مهم بوده است، اما هنوز به درستی منقح نشده، تا جایی که موضع فقیهی همچون امام خمینی اغلب با استناد به برخی جملاتش، در غیابِ تحلیل مهم او از مفهوم اباحه و عدم‌الحکم جمع‌بندی شده است. مقاله حاضر با مراجعه به متون معتبر فقه و اصول شیعه، و روش اجتهادی، آراء مخالفان این قاعده مانند محقق نراقی، محقق خویی و امام خمینی را استقصا نموده و در نهایت، با دقت در فضای صدور روایات و مناقشه در دلیل عقلی لطف، برخی از ادلۀ مخالفان را دارای اتقان ارزیابی نموده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Realm of Fiqh and Quiddity of Permissibility; A Review of the Principle “عدم خلوّ الواقعة عن الحکم There is no Event without Legal Ruling”

نویسندگان [English]

  • Mohsen Jahangiri 1
  • Muhammad Ali Bannaei Kheyrabadi 2
1 Associate professor at Razavi University of Islamic Sciences
2 A PhD student in Criminal Fiqh
چکیده [English]

The problem of the realm of fiqh relates with an extensive network of subjects which each has been propounded in its specific area. One of the effective subjects to solve this problem is to extract the quiddity of legal rules to get its range. Explaining the quiddity of permissibility (Arabic: اباحه ibahah) and mentioning the permissibility is the absence of legal ruling or the ruling of permissibility has a vital role in the problem of the fiqh realm. Especially, when the relationship between permissibility (Arabic: اباحه ibahah) with the principle “عدم خلوّ” is described well; a continual principle -according to claim a consensus on it- in Shia fiqh and the principles of fiqh which its contents are: no events are without legal ruling “عدم خلوّ الواقعة عن الحکم”. Besides the naqlior revealed arguments “everything -halal or haram or what people need- but it is in the holy Quran or Islamic tradition” martyr Sadr for proving this has utilized the reasoning argument i.e. God’s grace. Although the principle of grace (lutf) is considered valid and has a great effect in the problems such as the comprehensiveness of sharia, the relationship between fiqh and law but it has not appropriately clarified as the position of the jurist such as Imam Khomeini with adducing to some of his sayings in the absence of his important analysis of permissibility and the absence of ruling has been gathered. The present note with referring to the authentic Shia usul and fiqh texts and with jurisprudential method the opponents’ opinions of this principle such as Muhaqiq Naraqi, the late grand Ayatollah Khoei and Imam Khomeini have been surveyed and at the end with close attention to the space of issuance of narrations and debate on reasoning argument of God’s grace it has valued (believed) the authenticity of some opponents’ reasons.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • The realm of fiqh
  • Fiqh and law
  • Permissibility
  • Mantaqat al-firagh (the lacuna)

مراجع

  1. آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، با حواشی مشکینی، قم، لقمان، 1413 ق.

    1. ابن ابی‌الحدید معتزلی، ابوحامد عزالدین بن هبةاللّٰه بن محمد بن محمد مدائنی، شرح نهج البلاغه، قم، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
    2. ابن حیون مغربی، ابوحنیفه نعمان بن محمد بن منصور، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، چاپ دوم، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1385 ق.
    3. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمة ابن خلدون، تصحیح و تعلیق عبداللّٰه محمد الدرویش، دمشق، دار یعرب، 1425 ق.
    4. ابن شاذان، ابومحمد فضل، الایضاح، بیروت، مٶسسة الاعلمی للمطبوعات، 1402 ق.
    5. ابوجیب، سعدی، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، چاپ دوم، دمشق، دار الفکر، 1408 ق.
    6. احمدی، محمدامین، انتظار بشر از دین، چاپ سوم، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386 ش.
    7. استرآبادی، محمدامین، الفوائد المدنیة و بذیله الشواهد المکیة (للسید نورالدین الموسوی العاملی)، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1426 ق.
    8. بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.
    9. حسینی بهشتی، سیدمحمدحسین، پیامبری از نگاهی دیگر، تهران، بقعه، 1391 ش.
    10. حسینی روحانی، سیدمحمد، منتقی الاصول، تقریر سیدعبدالصاحب حکیم، قم، چاپخانه امیر، 1413 ق.
    11. دربندی، آقا بن عابد، خزائن الاحکام، قم، مؤلف، بی‌تا.
    12. زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسائل مشروطیت، تهران، کویر، 1374 ش.
    13. صدر، سیدمحمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1423 ق.
    14. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، با حواشی ملاهادی سبزواری، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، چاپ دوم، مشهد، مرکز نشر دانشگاهی، 1360 ش.
    15. همو، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق محمد خواجویی، چاپ دوم، قم، بیدار، 1366 ش.
    16. همو، شرح الهدایة الاثیریه، بیروت، مٶسسة التاریخ العربی، 1422 ق.
    17. صفّار قمی، ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد‹، تصحیح محسن کوچه‌باغی، چاپ دوم، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
    18. طباطبایی، سیدمحمدحسین، اصول فلسفه رئالیسم، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، چاپ دوم، قم، بوستان کتاب، 1387 ش.
    19. همو، حاشیة الکفایه، قم، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، بی‌تا.
    20. طباطبایی بروجردی، سیدحسین، جامع احادیث الشیعه، قم، چاپخانه مهر، 1380 ش.
    21. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیة فرائد الاصول، تقریر محمدابراهیم یزدی، چاپ دوم، قم، دار الهدی، 1427 ق.
    22. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، چاپ دوم، بیروت، دار الاضواء، 1406 ق.
    23. عاملی، جمال‌الدین حسن بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، چاپ نهم، قم، جامعه مدرسین، 1418 ق.
    24. عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی، تمهید القواعد، قم، دفتر تـبلیغات اسـلامی، 1416 ق.
    25. عراقی، ضیاءالدین، مقالات الاصول، قم، مجمع الفکر اسلامی، 1414 ق.
    26. علامه حلّی، ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، چاپ چهارم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.
    27. غروی اصفهانی (کمپانی)، محمدحسین، حاشیة کتاب المکاسب، قم، انوار الهدی، 1418 ق.
    28. همو، نهایة الدرایة فی شرح الکفایه، قم، سیدالشهداء‰، 1374 ش.
    29. غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
    30. فارابی، ابونصر محمد بن محمد بن طرخان، السیاسة المدنیه، مقدمه و شرح علی بوملحم، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1996 م.
    31. فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ چهارم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
    32. قمی، میرزا ابوالقاسم بن محمدحسن، القوانین المحکمة فی الاصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، 1430 ق.
    33. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.
    34. محقق داماد، سیدمحمد، المحاضرات؛ مباحث فی اصول الفقه، تقریر سیدجلال‌الدین طاهری اصفهانی، اصفهان، مبارک، 1382 ش.
    35. مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم، الهادی، 1374 ش.
    36. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، چاپ چهارم، تهران، صدرا، 1385 ش.
    37. مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، الاختصاص، قم، المٶتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413 ق.
    38. موسوی خمینی، سیدروح‌اللّٰه، انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه، قم، مٶسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1415 ق.
    39. همو، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی تبریزی، تهران، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1423 ق.
    40. همو، جواهر الاصول، تقریر محمدحسن مرتضوی لنگرودی، تهران، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376 ش.
    41. همو، مناهج الوصول الی علم الاصول، قم، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1415 ق.
    42. موسوی خمینی، سیدمصطفی، الخیارات، تهران، مٶسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1417 ق.
    43. موسوی خویی، سیدابوالقاسم، اجود التقریرات، تقریر دروس اصول محمدحسین غروی نائینی، قم، مطبعة العرفان، 1352 ش.
    44. همو، مصباح الاصول (مباحث حجج و امارات)، تقریر سیدمحمدسرور واعظ‌حسینی بهسودی، چاپ پنجم، قم، مکتبة الداوری، 1417 ق.
    45. موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی، تهذیب الاصول، چاپ دوم، قم، المنار، بی‌تا.
    46. نراقی، احمد بن محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1417 ق.
    47. همو، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375 ش.
    48. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات، قم، البلاغه، 1375 ش.
    49. نورمفیدی، سیدمجتبی، حکم: حقیقت، اقسام، قلمرو، قم مرکز فقهی ائمه اطهارŒ، 1394 ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار