Feasibility of Revocation in Spousal Donations Based on Jurisprudential Teachings (A Critique of Article 803 of the Civil Code with Proposed Amendments)

Document Type : scientific

Author

Assistant Professor, Department of Fiqh and Islamic Law, Faculty of Theology and Islamic Sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran.

Abstract

The Civil Code considers in Article 803, the presumption principle in the contract of gift (Arabic: اَلْهِبَة, Romanized: al-Hiba) to be permissible, and it states the exceptions where it becomes obligatory (presumed to be binding). By interpreting this in the context of exclusivity, the gift between spouses is included under the permissibility of revocation. However, Article 1037 adopts an approach that is conflicting with Article 803. This is while the issue of spousal gifts is a matter of dispute among jurists. Some, based on the authentic narration of Muḥammad ibn Muslim (Ṣaḥīḥih Muḥammad ibn Muslim) and consensus (Arabic: إجْماع, Romanized: ʾIjmāʿ), argue for permissibility, while others, citing the kinship (persons related to the legator in the female line) between spouses, the Qurʾānic verse “pacta sunt servanda or honor your contracts,” and the authentic narration of Zurārah ibn Aʿyan from Imām Ṣādiq (peace be upon him), believe in the obligation and binding of gifts. Considering that the source of the disagreement lies in the interpretation of the evidence, the author, in this study, evaluates the arguments of proponents of both views by referencing library sources and employing a descriptive-analytical approach. Regarding the reasoning of those who advocate for permissibility, it has been concluded that the subject of the authentic narration of Muḥammad ibn Muslim (Ṣaḥīḥih Muḥammad ibn Muslim) pertains to the return of Ṣadaqa (alms) rather than a gift. Since the condition for the realization of Ṣadaqa is the intention of seeking nearness to God, the basis for the permissibility of returning is the non-fulfillment of Ṣadaqa. Additionally, the reported consensus (al-Manqūl) also encounters both minor and major obstacles. However, in examining the reasoning of those who support the obligation, it becomes clear that the first two arguments they present do not sufficiently substantiate their claim. This is because the notion of kinship between spouses demands evidence, which is lacking in this context. Moreover, the cited verse pertains only to situations where there is uncertainty regarding the obligation of the contract. In contrast, numerous authentic narrations affirm the established principle that gifts are permissible. In relation to the authentic narration of Zurārah, despite various objections, it has been shown that there is no conflict with the narration of Muḥammad ibn Muslim and that it is not rejected. The fact that jurists have not acted upon one part of the narration does not invalidate the other part—specifically, the obligation of gifting between spouses—especially since this particular part has been upheld by many. Thus, by distinguishing between the parts of the narration, the latter part remains valid and continues to be acted upon. Thus, it is suggested to the esteemed legislator to include the gift between spouses as an exemption (exclusions) in the future amendments of the Civil Code. 

Keywords

Main Subjects


  1. آقایی بجستان، محمدرضا. (1401). تأملات فقهی و حقوقی هبۀ زوجین. فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی بناب، 15(1)، 27-40. https://doi. org/10. 3495/jiil. 2022. 694009
  2. ابن‌ادریس، محمد بن منصور حلی. (1425ق). أجوبة مسائل ورسائل فی مختلف فنون المعرفه. قم: دلیل ما.
  3. ابن‌براج، عبدالعزیز. (1406ق). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  4. ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
  5. استفتا از دفتر آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله مکارم شیرازی.
  6. استفتا از دفتر آیت‌الله عباس مدرسی یزدی.
  7. ایروانى، باقر. (1427ق). دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی على المذهب الجعفری. قم: بی‌نا.
  8. باقری، پرویز و منصور مهدی شعبان‌نیا و عبدالجبار زرگوش‌نسب. (1398). بازپژوهی رجوع زوجه از هبۀ مهریه و ابراء آن هنگام طلاق. مطالعات راهبردی زنان، 22(86)، 153-172. https://doi.org/10.22095/jwss.2020.221591.2286
  9. بحرانى، آل عصفور، حسین بن محمد. (بی‌تا). الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع. قم: مجمع البحوث العلمیه.
  10. بحرانى، یوسف بن احمد. (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهره . قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  11. بهجت، محمد تقى. (1426ق). جامع المسائل. قم: دفتر معظم‌له.
  12. بهجت، محمدتقى. (1428ق). استفتاءات. قم: دفتر حضرت آیة‌الله بهجت.
  13. تبریزى، جواد بن على. (1385ش). استفتاءات جدید. قم: نشر سرور.
  14. ترحینى ‌عاملى، سید محمدحسین. (1427ق). الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیه. قم: دار الفقه.
  15. جلیلیان، محمد. (1399). بررسی فقهی رجوع زوجه از هبۀ مهریه به زوج. کنفرانس بین المللی فقه،حقوق، روانشناسی و علوم تربیتی در ایران و جهان اسلام. 241- 250.
  16. جمعى از پژوهشگران، (زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودی). (1417ق). معجم فقه الجواهر. بیروت: الغدیر للطباعة والنشر والتوزیع.
  17. حائرى طباطبایى ، سید على. (1409). الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع - حدیقة المؤمنین. قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى قدس سره.
  18. حر عاملى، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعه. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  19. حسینی روحانی، سید صادق. (1412ق). فقه الصادق علیه السلام. قم: دار الکتاب - مدرسۀ امام صادق(ع).
  20. حسینى سیستانى، سید على. (1417ق). منهاج الصالحین . قم: دفتر حضرت آیة‌الله سیستانى.
  21. حسینى عاملى، سید جواد بن محمد. (1419). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، (چاپ جدید). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  22. حسینى مراغى، سید میر عبد الفتاح. (1417). العناوین الفقهیة، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  23. حکیم، سید محسن. (1416ق). مستمسک العروة الوثقى. قم: مؤسسة دار التفسیر.
  24. حلی (علامه)، حسن بن یوسف. (1388ق) . تذکرة الفقهاء . قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  25. حلی (علامه)، حسن بن یوسف. (1413ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام. قم: دفترانتشارات اسلامی.
  26. حلی (محقق)، جعفر بن حسن. (1418ق). المختصر النافع. تهران: مؤسسة البعثه.
  27. حلی، احمد بن محمد. (1407ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  28. حلى (محقق)، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  29. حلى، جمال الدین. (1410ق). المقتصر من شرح المختصر. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة.
  30. حلّى، یحیى بن سعید. (1405). الجامع للشرائع، قم: مؤسسة سید الشهداء العلمیة.
  31. حمیرى، نشوان بن سعید. (1420ق). شمس العلوم. دمشق: دار الفکر.
  32. خوانسارى، سید احمد بن یوسف. (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  33. زبیدى، محمد مرتضی بن محمد حسینی. (1414ق). تاج العروس. بیروت: دار الفکر.
  34. زمخشرى، محمود بن عمر. (1979م). أساس البلاغة. بیروت: بی‌نا.
  35. سبزوارى، سید عبدالاعلى. (1413ق). مهذّب الأحکام. قم: مؤسسة المنار.
  36. سعدى، ابوجیب. (1408ق). القاموس الفقهی لغةً واصطلاحاً . دمشق: دار صادر.
  37. سیفی زیناب، غلامعلی و محمد احمدنژاد بهنمیری و محمدرضا درگاهی. (1398). تأملی پیرامون شرط ضمنی دوام زوجیت در هبۀ بین زوجین و ماهیت آن. پژوهش حقوق خصوصی، 8(29)، 135-158.https://doi.org/10.22054/jplr.2019.38396.2080
  38. صادقى تهرانى، محمد. (1365ش). الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن. قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
  39. صیمرى، مفلح بن حسن. (1408ق). تلخیص الخلاف و خلاصة الاختلاف - منتخب الخلاف. قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى (ره).
  40. صیمرى، مفلح بن حسن. (1420ق). غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار الهادی.
  41. طباطبایی، سید علی. (1412ق). ریاض المسائل. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  42. طباطبایی، سید محمدحسین. (بی‌تا). المیزان فی تفسیر القرآن قم: منشورات جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیه.
  43. طباطبایى یزدی، سید محمدکاظم. (1423ق). العروة الوثقی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  44. طباطبایى یزدى، سید محمدکاظم. (1414ق). تکملة العروة الوثقى. قم: کتابفروشى داورى.
  45. طباطبایى، سید محمدحسین. (1417ق). المیزان فى تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  46. طباطبایی، سید محمدصادق و داریوش کیوانی هفشجانی. (1395). امکان رجوع واهب از هبۀ به نوادگان. حقوق خصوصی، 2(13)، 233-252. https://doi.org/10.22059/jolt.2016.60949
  47. طبرسی ، فضل بن حسن. (1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة.
  48. طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فى تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  49. طوسى، محمد بن حسن. (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  50. طوسى، محمد بن حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  51. طوسى، محمد بن على. (1408ق). الوسیلة إلى نیل الفضیلة. قم: کتابخانۀ آیة‌الله مرعشى نجفى(ره).
  52. طیب، سید عبدالحسین. (1387ش). أطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات اسلام.
  53. عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی. (1412ق). الدروس الشرعیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  54. عاملی (شهید ثانى)، زین‌الدین بن على. (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، (با حواشی سید محمد کلانتر). قم: کتابفروشى داورى.
  55. عاملی (شهید ثانى)، زین‌الدین بن على. (1412ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، (با حواشی سلطان العلماء). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
  56. عاملی (شهید ثانى)، زین‌الدین بن على. (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
  57. عاملی (محقق کرکى)، على بن حسین. (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.
  58. عمید، موسی. (1387ش). حقوق مدنی (هبه). تهران: انتشارات نگاه بینه.
  59. فاضل آبى، حسن بن ابى طالب. (1417ق). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  60. فاضل لنکرانى، محمد. (1423ق). جامع المسائل. قم: انتشارات امیر قلم.
  61. فاضل لنکرانى، محمد. (1422ق). الأحکام الواضحة. قم: مرکز فقهى ائمه اطهار(ع).
  62. فاضل لنکرانى، محمد. (1425ق). ثلاث رسائل. قم: بی‌نا.
  63. فاضل لنکرانى، محمد. (1426ق). تفصیل الشریعة - الصوم و الاعتکاف. قم: مرکز فقه ائمۀ اطهار(ع).
  64. فاضل لنکرانى، محمد. (1430ق). دراسات فی الأصول. قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع).
  65. فخرالمحققین، محمد بن حسن. (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: اسماعیلیان.
  66. فقعانى، على بن على بن محمد بن طى. (بی­تا). مسائل ابن طی - المسائل الفقهیة. بی­جا: بی­نا.
  67. فیض کاشانى، محمد محسن. (بی‌تا). مفاتیح الشرائع. قم: کتابخانۀ آیة‌الله مرعشى نجفى(ره).
  68. فیض کاشانى، محمد محسن. (1415ق). تفسیر الصافى. تهران: انتشارات صدر.
  69. قطیفى، على بن ابراهیم. (1419ق). شرح ترددات المختصر النافع. قم: دار المصطفى لإحیاء التراث.
  70. قمى، محمد. (1368ش). تفسیر کنز الدقائق وبحر الغرائب. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
  71. کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر. (1422ق). أنوار الفقاهة - کتاب الهبة. نجف اشرف: مؤسسة کاشف الغطاء.
  72. کابلى، محمداسحاق فیاض. (بی‌تا). منهاج الصالحین. بی‌جا: بی‌نا.
  73. کاشف‌الغطاء، محمدحسین. (بی‌تا). سؤال و جواب. بی‌جا: مؤسسة کاشف الغطاء.
  74. کلینى، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی . تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  75. مامقانى، محمدحسن. (1316ق). غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب. قم: مجمع الذخائر الإسلامیة.
  76. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى. (1404ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول. قم: دار الکتب الإسلامیه.
  77. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى. (1406ق). ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار. قم: انتشارات کتابخانۀ آیة‌الله مرعشى نجفى(ره).
  78. محقق سبزوارى، محمدباقر. (1423ق). کفایة الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  79. مطرزى، ناصر بن عبدالسید. (1979م). المغرب. حلب: مکتب اسامة بن زید.
  80. مکارم شیرازى، ناصر. (1374ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  81. مکارم شیرازى، ناصر. (1426ق). أنوار الفقاهة - کتاب التجارة. قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع).
  82. منتظری، حسین‌علی. (1373ش). رساله استفتائات. تهران: نشر تفکر.
  83. منصورى، ایاد. (1427ق). البیان المفید فی شرح الحلقة الثالثة من حلقات علم الأصول. قم: بی‌نا.
  84. موسوی (سید مرتضی)، علی بن حسین. (1415ق). الانتصار فی انفرادات الامامیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  85. موسوى خویى، سید ابوالقاسم. (1410ق). منهاج الصالحین. قم: نشر مدینة العلم.
  86. موسوى گلپایگانى، سید محمدرضا. (1409ق). مجمع المسائل. قم: دار القرآن الکریم.
  87. موسوى گلپایگانى، سید محمدرضا. (1413ق). هدایة العباد. قم: دار القرآن الکریم.
  88. موسی، حسین یوسف. (1410ق). الإفصاح. قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
  89. میرزای قمی، ابوالقاسم. (1418ق). جامع الشتات فی أجوبة السؤالات. تهران: مؤسسۀ کیهان.
  90. میرخلیلی، سید احمد و حجت عزیزالهی و معین فرزانه وشاره. (1394). حکم ممنوعیت رجوع از هبه به خویشاوندان در فقه امامیه. حقوق اسلامی، 12(46)، 111-137.
  91. نجفى، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  92. واسطی، عبدالحمید. (1402). روش‌شناسی کشف مذاق شارع (مطالعۀ موردی: حکم رجوع در هبۀ زوج به زوجه). فقه و اصول، 55(135)، 237-263. https://doi.org/10.22067/jfiqh.2022.78916.1451
  93. وحید خراسانى، حسین. (1428ق). منهاج الصالحین. قم: مدرسۀ امام باقر(ع).
  94. هاشمی شاهرودی، سید محمود. (بی‌تا). استفتاءات. بی‌جا: بی‌نا.
  95. رأی شمارۀ 1594 مورخ 5/9/92 شعبۀ 280 دادگاه عمومی حقوقی تهران؛ رأی شمارۀ 9209970221101807 شعبۀ 11 دادگاه تجدیدنظر استان تهران به تاریخ 28/10/1392؛ رأی شمارۀ 230-9 دادگاه عمومی حقوقی ساری به تاریخ 28/2/1391؛ رأی شمارۀ 9109970220401257 تاریخ 21/08/91 شعبۀ 4 دادگاه تجدیدنظر استان تهران؛ دادنامۀ شمارۀ 9209970907201308 تاریخ 12/12/1392 شعبۀ 12 دیوان عالی کشور(https://ara.jri.ac.ir)
  96. https://makarem.ir